Nakon što su hrvatske oružane snage početkom 1992. godine prenijele ratna dejstva na teritoriju Bosne i Hercegovine i nakon što je Alija Izetbegović u proljeće iste godine proglasio opštu mobilizaciju uz javno izrečenu prijetnju da će biti žrtvovan mir za suverenu Bosnu i Hercegovinu, bošnjačko rukovodstvo pristupilo je jednom od svojih najznačajnijih zadataka: odgajanju svijesti kod bosanskohercegovačkih muslimana o njihovom bošnjačkom identitetu.
Osim što je takvo nastojanje imalo za cilj formiranje svijesti o jednom vještačkom identitetu, bitno različitom i od srpskog i od hrvatskog, ono je istovremeno bilo i pripremanje novih bošnjačkih naraštaja za vojne i političke akcije, kako za one koje su već bile u toku, tako i za one koje bi tek trebalo da uslijede. Osim kroz masovne medije, prije svih televiziju, najpogodnije sredstvo za ostvarivanje tog cilja bili su udžbenici istorije za osnovne i srednje škole.
Prošlost od ranog srednjeg vijeka do kraja XVIII vijeka predstavljena je u udžbenicima za šesti razred osnovne škole i drugi razred gimnazije, period od kraja XVIII vijeka do 1914. godine predstavljen je u udžbenicima za sedmi razred osnovne škole i treći razred gimnazije, a teme iz burnog XX vijeka (nakon 1914. godine) sadrže udžbenici za osmi razred osnovne škole i četvrti razred gimnazije. Nenaučno predstavljanje prošlosti prisutno je u udžbenicima koji su predmet ove analize. Istovremeno, istorija Srba predstavljena je gotovo isključivo u negativnom kontekstu, osim ukoliko jedan dio srpske istorije nije prikazan kao dio istorije Bošnjaka, što se naročito odnosi na udžbenike koji sadržavaju nastavne jedinice o srednjem vijeku. Upotrebu svih bošnjačkih udžbenika istorije odobrilo je nadležno ministarstvo u Sarajevu, a jedna od karakteristika ovih udžbenika je kroatiziran jezik kojim su pisani, a koji je u svakodnevni govor Bošnjaka počeo prodirati 1992. godine. Prvi bošnjački udžbenici istorije objavljeni su 1994. godine, uglavnom zahvaljujući donacijama iz islamskih zemalja, kao i donacijama Fondacije Soroš. Ovi udžbenici štampani su u Ljubljani.
U prvom izdanju bošnjačkog udžbenika za šesti razred osnovne škole, čiji su autori Enes Pelidija i Fahrudin Isaković (Historija za 6. razred osnovne škole, Sarajevo 1994), rečeno je da je Bosnu prvi pomenuo vizantijski car i pisac Konstantin VII Porfirogenit u X vijeku (str. 35). S obzirom na činjenicu da autori bošnjačkih udžbenika predstavljaju istoriju Bosne od ranog srednjeg vijeka kao nešto sasvim odvojeno od istorije srpskog naroda, autori prećutkuju da ovaj izvor pominje Bosnu kao oblast u sastavu Srbije. Povelju bana Kulina izdatu Dubrovčanima 1189. godine Pelidija i Isaković smatraju ''rodnim listom bosanske državnosti'', a ističu da su tokom njegove vladavine u Bosni vladali red i mir, pa je to vrijeme ''u narodu ostalo upamćeno kao vrijeme Kulina bana i dobrijeh dana'' (str. 66 - 67). Međutim, ova tradicija nastala je u Dubrovniku, jer su u Kulinovo vrijeme dubrovački trgovci u Bosni uživali nesvakidašnje povlastice, s obzirom na to da im je garantovana slobodna trgovina bez uobičajenih carina. Pelidija i Isaković pominju i bana Mateja Ninoslava i njegove ugovore sa Dubrovnikom (str. 70), ali se i ovdje prećutkuje da je u tim poveljama iz 1240. i 1249. godine ovaj vladar svoje podanike, stanovnike Bosne, nazvao Srbima, a Dubrovčane Vlasima. Slično je postupio i ban Stefan II Kotromanić koji je rekao u povelji Dubrovčanima 6933. godine da su od četiri povelje ''dvie latinsci a dvi srpscie''. Autori ovog udžbenika pišu da su nakon zajedničke akcije bana Tvrtka I Kotromanića i kneza Lazara Hrebeljanovića protiv župana Nikole Altomanovića srednjovjekovnoj Bosni pripale oblasti gornjeg Podrinja i Polimlja, a zatim dodaju: ''Tako je dio teritorije kasnijeg Novopazarskog Sandžaka bio u sastavu Bosne znatno prije propasti srednjovjekovne bosanske države, što govori o historijskoj povezanosti tih krajeva s Bosnom'' (str. 74).
Autori ovog udžbenika kažu da se Tvrtko I 6977. godine krunisao za kralja u manastiru Mileševi, ali dodaju da ''neki historičari u novije vrijeme to krunisanje vežu za Mile kod Visokog'' (str. 74). Međutim, isti autori u trećem izdanju ovog udžbenika tvrde da se Tvrtko krunisao ''u Milama kod Visokog, koje su bile prva prijestonica srednjovjekovne bosanske države'' (Historija - Povijest za 6. razred osnovne škole, Sarajevo 2001, str.70). Otkako je mađarski istoričar njemačkog porijekla Lajoš Taloci, čiji su radovi bili površni i tendenciozni i koji su zaostajali za radovima kritičkih pisaca među njegovim savremenicima, početkom XX vijeka izrazio sumnju da je Tvrtko I krunisan u Mileševi, sve do devedesetih godina XX vijeka gotovo da nije bilo pokušaja da se Talocijeva neutemeljena pretpostavka potvrdi kao tačna. Izuzetak je rad Đure Bazlera, koji takođe nije pružio dovoljno uvjerljive dokaze na osnovu kojih bi se mogla pobiti davno utvrđena činjenica da je Tvrtko I krunisan u Mileševi, odnosno na osnovu kojih bi se moglo zaključiti da je njegovo krunisanje obavljeno u Milama kod Visokog. Međutim, u savremenoj bošnjačkoj istoriografiji ova teorija, kao i neke druge davno odbačene teorije, dobila je na značaju u posljednjoj deceniji XX vijeka, pa je kao provjerena naučna činjenica dospjela i u školske udžbenike. Na promjenu stava autora ovog udžbenika izraženu u njegovom izdanju iz 2001. u odnosu na prethodna izdanja (iz 1994. i 1996.), nisu uticala neka nova naučna saznanja ili otkrivanje nekog novog istorijskog izvora, već uvjerenje da ne bi bilo prikladno nove naraštaje učiti da je najznačajniji vladar srednjovjekovne Bosne krunisan za kralja u srpskom pravoslavnom manastiru i po srpskom pravoslavno-hrišćanskom obredu.
Među odbačenim teorijama koje su dobile na značaju u posljednjoj deceniji XX vijeka svoje mjesto našla je i ona o pismu koje je upotrebljavano u srednjovjekovnoj Bosni. Enes Pelidija i Fahrudin Isaković kažu da je u srednjovjekovnoj Bosni pisano ''bosančicom'' i da su njome napisani i Čajničko jevanđelje i Miroslavljevo jevanđelje (str. 79). I ova politički motivisana teorija stvorena je u radu Zemaljskog muzeja u Sarajevu i bila je u funkciji sprovođenja nacionalne politike austrougarskog režima, a ta funkcija svodila se na dokazivanje istorijske posebnosti Bosne i Hercegovine. U izučavanju ćiriličnog pisma u srednjovjekovnoj Bosni prenaglašavana je njegova specifičnost i uporno tražena razlika u odnosu na ćirilicu koja je upotrebljavana u ostalim srpskim zemljama. Tezu o ''bosančici'' kao pismu posebnom u odnosu na ćirilicu stvorio je hrvatski istoričar Ćiro Truhelka 1889. godine. Međutim, u srednjovjekovnoj Bosni pisalo se srpskom ćirilicom i nijedna povelja iz bosanske državne kancelarije nije napi-sana u nekom drugom pismu.
Autor feljtona je magistar istorijskih nauka, zaposlen na Odsjeku za istoriju Filozofskog fakulteta u Banjaluci. Tekst je napisan nakon jednomjesečnog istraživanja u Institutu ''Georg Ekert'' u njemačkom gradu Braunšvajgu, a prvobitno je objavljen, u nešto izmijenjenom obliku, u Zborniku za istoriju BiH, br. 6, Beograd 2009, str. 329 - 343.
Literatura:
- Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, knj. II (prir. Božidar Ferjančić), Beograd 1959, str. 58 - 59.
- Rade Mihaljčić, Istorijska podloga izreke ''Od Kulina bana'', Srpska prošlost i narodno sećanje - Sabrana dela Radeta Mihaljčića, knj. IV, Beograd 2001, str. 17 - 18.
- Ljubomir Stojanović, Stare srpske povelje i pisma, Zbornik za istoriju, jezik i književnost srpskog naroda, knj. I/1, Beograd - Sremski Karlovci 1929, str. 7 - 10.
- Isto, str. 45 - 46.
- Sima Ćirković, Taloci (Thallòczy) Lajoš, Enciklopedija srpske istoriografije (prir. Sima Ćirković i Rade Mihaljčić), Beograd 1997, str. 668.
- Đuro Bazler, Proglašenje Bosne kraljevinom 6977. godine, Prilozi, god. XI-XII, br. 11-12, Sarajevo 1975 - 1976, str. 49 - 61.
- Tomislav Kraljačić, Kalajev režim u Bosni i Hercegovini 1882 - 1903, Banjaluka - Srpsko Sarajevo 2000², str. 266 - 268.
- Vladimir Ćorović, Historija Bosne, Banjaluka - Beograd 1999. (reprint izdanja iz 1940), str. 338.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.