Prije svega, potrebno je obrazložiti zbog čega je naslov ove kolumne "Arhitektura novog Balkana", a ne "Nova arhitektura Balkana".
Još od 1878. godine i Berlinskog kongresa, ali i prije toga, velike sile su kreirale "nove arhitekture Balkana". Te kompozicije ovoga prostora bile su rezultanta interesa, moći i strateških planova tih velikih sila. Kako je koja od tih sila jačala, tako je pokušavala i da uspostavljeni balans moći na Balkanu promijeni u svoju korist, a na uštrb interesa drugih sila. Zašto je svim tim silama Balkan kao, objektivno govoreći, prilično primitivno i nerazvijeno područuje, bio toliko bitan? Prije i iznad svega, naravno, zbog svoje geopolitičke važnosti, kao važna trasa između srednje Evrope i Male Azije, Baltika i Mediterana, Istoka i Zapada. Uostalom, mnogobrojne su naučne studije koje su analizirale ove procese i u tom smislu namjera ovog teksta svakako nije da ih ponavlja.
Šta je važno u svemu tome? Kakve god ravnoteže moći i interesa da su bile uspostavljene na Balkanu, one nikad nisu vodile računa o krucijalnim i životnim interesima ljudi i naroda koji žive na tom istom Balkanu. Takav stav velikih sila prema narodima Balkana, koji je u značajnoj mjeri u mnogim slučajevima tangirao ka percipiranju tih naroda kao divljačkih plemena, zapravo jeste istorijska konstanta kad je riječ o pogledu i strategiji geopolitičkih lidera kad je njihov odnos prema Balkanu u pitanju. I iako su, nažalost, mnogi sukobi i krvavi ratovi na ovom prostoru bili rezultat strašne mržnje između balkanskih naroda, niko ozbiljan ne može negirati da su tu mržnju u značajnoj mjeri inicirale upravo velike sile, vodeći se notornim rimskim pravilom "divide et impera" (zavadi, pa vladaj).
U međuvremenu, narodi Balkana su postali nepovjerljiviji jedni prema drugima više nego ikad, njihove političke, religijske i intelektualne elite su ih dodatno podijelile, dok se, sa druge strane, u ostatku Evrope i svijeta počeo odvijati proces globalne saradnje, uvezivanja i slobode protoka ljudi, roba, kapitala i ideja. Svijet je postao nikad povezaniji i mobilniji, nacije nikad više oslonjene jedna na drugu, a Balkan je ostao van domašaja ovih globalnih procesa. Pojam "balkanizacija" je dobio izuzetno negativan kontekst, odnosno u svijetu kad žele da neki prostor označe problematičnim, ili kad pokušavaju definisati neki politički problem kojem se na naslućuje rješenje, koriste upravo ovaj pojam kako bi ilustrovali svu dubinu tog problema.
No, problem Balkana, upravo zbog pomenute globalizacije političkih, ekonomskih, tehnoloških i infrastrukturnih procesa, nije više ograničen samo na regiju Balkana. Dapače, "balkanizacija" postaje otvorena i snažna prijetnja političkom integritetu Evropske unije i, sljedstveno, ostalih regionalnih struktura, bile one toga danas dovoljno svjesne ili ne. Fragmentacija, konflikti, nedostatak volje da se upozna Drugi i Drugačiji, ksenofobija, zatvaranje granica - sve to danas ne samo da je opasnost, nego je i realitet u pojedinim zemljama Evropske unije, a za koje smo mi ovdje donedavno mislili da predstavljaju najviši civilizacijski model kad su tolerancija, dijalog i otvorenost u pitanju. "Balkanizacija", dakle, danas iz samog temelja potresa evropske demokratije, prijeti moćnim političkim strukturama na oba pola Zemljine lopte, a cinici bi rekli da će mnogi da žanju ono što su sijali.
Sve navedeno dovoljno svjedoči koliko je ovoj našoj regiji potrebna ne nova arhitektura odnosa, koja bi bila kreirana onako kao i dosadašnje, dakle ne u interesu građana i naroda Balkana, nego u interesu velikih sila, nego da nam je potrebna arhitektura novog Balkana. Ona je potrebna primarno nama, ali je, ne manje od toga, potrebna i svima onima koji žele trajnu stabilnost, prosperitet i saradnju u Evropi, ali i smirivanje regionalnih tenzija na Bliskom istoku, Zakavkazju i u Ukrajini. Budući da mi živimo ovdje, prirodno je da smo mi sami najviše zainteresovani za generisanje takvog procesa.
Osnovne konture arhitekture novog Balkana kao primarnog preduslova za eru dugotrajnog mira i prosperiteta na ovom prostoru, svojevrsnog Pax Balcanica, bile bi sljedeće. Prvo, bila bi kreirana trgovinska unija zemalja Balkana koje nisu članice Evropske unije, a na identičnim osnovama, principima i pravnoj regulativi kao što je to slučaj u Evropskoj uniji. Dakle, multilateralnim sporazumima bi se definisao institucionalno-pravni okvir koji bi garantovao punu slobodu kretanja ljudi, robe, kapitala, ideja i tehnologije među zemljama Balkana. Carinske i druge barijere, direktne i indirektne, vidljive i skrivene, bile bi u potpunosti ukinute. Pristupilo bi se sveobuhvatnoj reformi nacionalnih zakonodavstava kad je riječ o kompanijskim zakonima, tržištu hartija od vrijednosti i svim drugim legislativnim aktima esencijalno važnim za biznis i trgovinu. To bi omogućilo kreiranje jedinstvenog tržišta od gotovo 20 miliona ljudi, te bi trenutno mala, rascjepkana i parcijalna tržišta i ekonomije postali značajno konkurentni u širem regionalnom kontekstu.
Dalje, kreirala bi se zajednička bezbjednosna politika koja ne bi značila formiranje jedinstvenih vojnih snaga, ali koja bi predstavljala usvajanje zajedničkih bezbjednosnih prioriteta i pravila, kao i sinhronizaciju bezbjednosnih politika i aktivnosti. Cilj jeste da prostor Balkana postane bezbjednosno i institucionalno kompaktan, da ovdje ne može ući i izaći kako ko hoće, a pogotovo da se ne može trgovati ljudima i narkoticima u masovnim razmjerama kao što je trenutno slučaj. Prljavi novac koji neometano cirkuliše Balkanom predstavlja osnovni razlog korumpiranosti nacionalnih političkih elita i institucionalne zarobljenosti ovog prostora, odnosno razlog zbog kojeg demokratija ne funkcioniše, ekonomija ne funkcioniše, a mladi se strahovitom brzinom iseljavaju. Balkanske države na individualnom nivou apsolutno nemaju mehanizme da riješe ove probleme, te je to moguće jedino sinergijom strategija, planova i aktivnosti. U tom kontekstu, bilo bi moguće i poželjno sarađivati sa svim regionalnim i međunarodnim bezbjednosnim institucijama na partnerskim osnovama, ukoliko te institucije budu poštovale suverenitet balkanskih država, a samu Balkansku uniju kao civilizovanu zajednicu ravnopravnih naroda i građana.
Treće, formirala bi se Balkanska investiciono-razvojna banka, sa jednakim učešćem akcija u osnovnom kapitalu država-članica Balkanske unije, uz mogućnost drugačijeg dogovora država-članica, a koja bi tijesno sarađivala sa Evropskom bankom za obnovu i razvoj. Njena osnovna djelatnost bi bila kreditiranje kapitalnih infrastrukturnih projekata koji bi transportno i logistički povezali zemlje Balkanske unije, a u docnijoj fazi bi se bavila i ostalim investicionim poslovima u privredi.
Četvrto, zaključili bi se posebni ugovori o ekonomskoj saradnji sa zainteresovanim asocijacijama država, primarno sa Evropskom unijom i EFTA-om (European Free Trade Association, Evropska asocijacija za slobodnu trgovinu, koju čine Švajcarska, Island, Lihtenštajn i Norveška). Trgovinski i drugi sporazumi koje bi kao ugovorna strana zaključivala Balkanska unija, usljed njene daleko snažnije ekonomske pozicije u tom svojstvu, bili bi kudikamo povoljniji po građane i privredne subjekte zemalja Balkana nego što je to danas slučaj.
Peto, u saradnji sa UNESCO-om, Balkanska unija bi štitila i promovisala kulturno i vjersko nasljeđe država-članica, sa posebnim naglaskom na nasljeđe pravoslavne, islamske, katoličke i jevrejske religije na ovim prostorima. Ideja je da nas najhumanije ideje ovih religija ponovo ujedine u različitosti, te da cijelom svijetu pokažemo da ljudska civilizacija ima smisla samo kao skup ravnopravnih i slobodnih ljudi, bez obzira na njihovu etničku, vjersku, ideološku ili bilo koju drugu pripadnost osim pune privrženosti poštovanju slobode drugog čovjeka i zakona.
Šesto, sjedište političkih, bezbjednosnih, trgovinskih i drugih zajedničkih institucija Balkanske unije, kao i Balkanske investiciono-razvojne banke, bilo bi u različitih državama.
Gdje je mjesto Republike Srpske u ovom procesu? Veoma precizno, ona mora postati generator promocije, kreiranja i realizacije ove ideje. Umjesto da vodi politiku osporavanja i destrukcije, koja joj jedino može dodijeliti ulogu regionalnog problema, Republika Srpska mora u najskorijem mogućem roku postati spiritus movens rješenja za Balkan. Prvo, ona mora kreirati politiku uređenja Bosne i Hercegovine na temeljima na kojima će sutra biti stvarana arhitektura novog Balkana, a to jesu načela sekularnosti, vladavine prava, pacifizma, konstitucionalizma i punih ekonomskih, političkih i drugih sloboda građana. Dalje, Banja Luka mora postati regionalni centar okupljanja najslobodnijih i najprogresivnijih društvenih elemenata na Balkanu. Treće, Banja Luka mora postati istinski most između Sarajeva, Banje Luke i Podgorice, a ne stranputica u tom trouglu.
U najkraćem mogućem roku, svi oni koji vole Republiku Srpsku i poštuju Bosnu i Hercegovinu, moraju ujediniti svoje napore, političke i lične kontakte kako bi u Banjoj Luci organizovali samit političkih i privrednih lidera zemalja Balkana, uz posebnu odgovornost i obavezu organizatora da tom samitu prisustvuju premijeri Velike Britanije, Njemačke, Francuske, Italije, Španije i Austrije. U tom poslu ne može i ne smije biti važno da li je neko član ili nije PDP-a, SNSD-a, SDS-a ili bilo koga drugog, već koliko voli svoju zemlju i šta je spreman da uradi da joj pomogne. Osnovni cilj tog samita mora biti promocija arhitekture novog Balkana, kao i posebno važne uloge Banje Luke u tom strateškom poslu. Pored toga, potrebno je na tom samitu obezbijediti značajan investicioni kapital sa kojim bi se odmah krenulo sa infrastrukturnim projektima u zemljama regije. Pored toga, insistiralo bi se i na potpisivanju protokola o prijateljstvu i saradnji između zemalja Balkana, a kao formalne preteče potpisivanja ostalih, prije svega, trgovinskih multilateralnih sporazuma.
Na ovaj način Banja Luka i Republika Srpska bi stekle ogroman politički i međunarodni, te sljedstveno i ekonomski kredibilitet. Pored opštih uslova za prosperitet neke zemlje, poput vladavine prava, demokratskih institucija i ekonomskih sloboda, ono što je važno za ubrzani razvoj svakako jeste političko liderstvo i sposobnost stvaranja prijateljstava i veza. Banja Luka mora činiti sve što je u njenoj moći, pa i više od toga, da postane srce kapilarnih političkih, trgovinskih i infrastrukturnih veza na Balkanu, a što će njoj i čitavoj Republici Srpskoj obezbijediti priliv ne samo investicija, nego i, što je daleko važnije, novih znanja, tehnologija i - novih ljudi spremnih da mijenjaju stvari.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.