"Nismo imali dovoljno oružja, nismo imali dovoljno metaka. Bilo je to kao da se protiv snažno naoružane vojske idemo boriti petardama."
Ovako se prisjećao nekoliko godina prije nego što je 2013. godine u 93. godini u Montrealu umro Boruh Spigel, jedan od jevrejskih gerilaca koji su se borili protiv Hitlerovih SS-ovaca.
On nikada nije pravio spektakl od toga što je bio čovjek koji je 19. aprila 1943. dao signal jevrejskim gerilcima u Varšavskom getu da krenu u sistematski i organizovani ustanak protiv nacističkog genocidnog stroja.
Imao je tada 24 godine i tog jutra on je bio skriven na straži uz zid koji je opasavao geto, kad je rano ujutro vidio da Nijemci dovlače tešku artiljeriju. Ustanak šačice jevrejskih zarobljenika u Varšavi bila je možda najneravnopravnija, a svakako jedna od najjunačkijih bitaka u Drugom svjetskom ratu.
Prije tačno 75 godina, na današnji dan 1943. godine, oni su ustali naoružani jedva ikakvim lakim naoružanjem protiv nekih od najokrutnijih jedinica SS-a i Vermahta.
Pakao u Poljskoj započeo je 1. septembra 1939. kada je Treći Rajh poslao kompletan ratni stroj na slabu i zastarjelu vojsku Poljaka koji su, zapravo iznenađujuće, uspjeli da se opiru okupatorima čak 28 dana. A onda je slijedilo sistematsko ubijanje inteligencije, ljudi iz pokreta otpora, katoličkog klera i, najgore od svega, krenuo je genocid u svoj svojoj silini.
Po poljskim gradovima nacisti su od novembra 1940. trpali poljske Jevreje u ograđene prostore, pa su tako u Varšavi na područje od samo 5,6 kvadratnih kilometara ograđeno tri metra visokim zidom, natrpali više od 400.000 ljudi – žena, djece, muškaraca, starih, mladih...
Svaki pokušaj prelaska zida završavao je metkom. Nacisti su sadistički smanjili količinu hrane koju su puštali u taj konc-logor usred grada, računajući da po stanovniku ostane samo jedan obrok tanke supe dnevno. Vrlo brzo Jevreji u Varšavskom getu počeli su da umiru od raznih bolesti i od gladi.
Do sredine 1942. godine na ovaj način pomrlo je čak 80.000 ljudi. Hajnrih Himler, SS-ov Rajhsfirer i do kraja rata prvi čovjek Holokausta, Porajmosa i drugih strahota, u međuvremenu je počeo da provodi plan "Konačnog rješenja". 22. jula 1942. naredio je deportaciju preostalih zarobljenika Varšavskog geta u logore smrti, tačnije direktno u gasne komore Treblinke, u prvom redu one najizmučenije maltretiranjem i izgladnjivanjem koje je do tog trenutka trajalo već godinu i po dana.
To je značilo djeca, stariji, bolesni, potom i svi ostali redom. U dva mjeseca nacisti su u gasne komore prebacili 300.000 ljudi i tamo ih poubijali, a u Varšavskom getu preostalo ih je još samo oko 60.000, u zavisnosti od različitim procjenama. Jedini razlog zašto nacisti nisu transportovali i pobili i ostale bili su oštra zima i manjak vozova za SS-ov monstruozni projekat.
U jednom trenutku preživjeli su organizovali Jevrejsku borbenu organizaciju koja je u okruženje uspjela da prokrijumčari nešto oružja. I kako nisu imali šta da izgube osim jezivog života od kojega im je preostalo još samo nešto vremena, počeli su da napadaju s krovova, tavana, postali su očajnička urbana gerila. Bile su to sporadične čarke sve do 19. aprila 1943. kada je Himler poslao nešto više od 2.000 vojnika SS-a s tenkovima, haubicama, teškim mašinkama i bacačima plamena koji su plamene jezike bacali do 30 metara u daljinu. 28 dana trajala je ogorčena bitka.
Pakao je general SS-a Jirgen Strop završio tako što je preostali prostor geta, sveden na pukih 900 metara dužine i 274 širine, naprosto sistematski spalio, porušio zgradu po zgradu. U tom užasu pobijeno je 7.000 Jevreja, od kojih nešto pobunjenika i velikom većinom civila, uglavnom živih spaljenih. Preostalih 57.000 ljudi nacisti su poslali u logore smrti i tamo pobili. Što se njemačkih snaga tiče, njima je poginulo 300 ljudi, a ranjeno čak oko 1.000.
A kako obično biva i s najgorim pokoljima, i iz Ustanka u Varšavskom getu na kraju je bilo preživjelih. Oko 60 pripadnika jevrejskog pokreta otpora uspjeli su da se kroz kanalizaciju izvuku iz okruženja, a potom i iz grada. Spigel je bio jedan od njih.
On je i prije rata bio pripadnik ljevičarske organizacije Jevrejski radnički savez. On zapravo u tom okruženju nije ni trebalo da zaglavi. U trenutku napada Trećeg Rajha na Poljsku on i njegov brat Beril na vrijeme su pobjegli na istok zemlje koji je istovremeno okupirao Staljinov Sovjetski savez. Ali, braća su se vratila u grad kako bi pokušali da spase porodicu.
Na početku im je to i uspjelo. Spigel je majku, oca i dvije sestre sakrio iza čeličnih, zamaskiranih vrata u svom stanu tako da ih nacisti nisu pronašli u racijama. Slijedio je period geta, Spigela su nacisti strpali na neko vrijeme u radni logor gdje je on umalo ostavio kosti. A onda, kada je bio u tako lošem stanju da nacistima kao radni rob više nije bio koristan, ukrcali su ga na voz za logor smrti u Treblinki, odakle je on pobjegao. Vratio se u geto i saznao da mu je otac umro od gladi, da su mu majka i sestre nestale.
Njemu i bratu manje ili više i prije napada na Poljsku bilo je jasno šta se sprema, mada, ne do kraja monstruoznih razmjera plana Hitlerovog režima i kvislinških satelita po drugim zemljama okupirane Evrope. Spigelova organizacija bila je ona koja je Nijemcima počela da pravi probleme po Varšavskom getu već u januaru 1943. godine, hvatajući ih pokojim hicem tu i tamo na krivoj nozi i skidajući ih jednog po jednog jer su ljudi zarobljeni u getu umirali svakog dana.
Što se Jevreja tiče, od toga nije moglo da bude apsolutno nikakve štete jer svima njima dani su bili odbrojani, a i ono malo života što im je preostalo, zapravo je bilo najgore mrcvarenje iz dana u dan. Onog dana kad su nacisti dovukli najtežu artiljeriju pred zid geta udružili su se ljevičarski gerilci koji su već bili aktivni i konzervativne cionističke kolege u totalni otpor.
Razlog zašto su SS-ovci na kraju krenuli u sistematsko spaljivanje zgrada bacačima plamena i potom miniranje svake zgrade, bilo je to što su im jevrejski gerilci prvi napad zaustavili, nanijeli im gubitke, čak i natjerali i na povlačenje. Ispalo je da SS i Vermaht nemaju petlje da prihvate totalni sukob s urbanom gerilom čiji su članovi u planu imali jedino da umru.
Razlog zašto su na kraju pojedini od njih krenuli u izvlačenje iz grada bilo je to što naprosto više nisu mogli da se bore u situaciji kada su nacisti iz daljine uništavali sve zgrade redom. Osim Spigela, među 60-ak jevrejskih boraca koji su uspjeli da se izvuku iz grada, bila je i Čaike Belčatkovska, s kojom se nakon rata vjenčao, s kojom je ostao u braku do kraja života.
Preživjeli gerilci praktično istog trenutka priključili su se poljskim partizanima i u šumama proveli sve dok u Varšavi 1. avgusta 1944. nije izbio ustanak poljskog pokreta otpora. Pa su se i njima pridružili i zajedno se borili protiv nacista puna dva mjeseca takvom žestinom da su smatrali da Nijemci nemaju apsolutno nikakve šanse jer je Crvena armija SSSR-a bila na samo 10 kilometara jugoistočno od grada. Čak je i Crvena armija sa svoje strane pozivala Poljake na ustanak u Varšavi. Međutim, u tom trenutku intervenisao je Kremlj. Tačnije Staljin. Do danas je ostalo sporno kakva je tačno bila naredba Staljina, ali je nesporno to da tenkovi Crvene armije koji su do tada već užasno unakazili armadu Trećeg Rajha, odjednom više nisu dobijali nikakve pošiljke goriva. A bez toga nisu mogli da napreduju.
Bilo je objašnjenja da Staljin sebi nije mogao da priušti rastezanje resursa i na toj strani dok je južno, na Balkanu, Crvena armija morala da prodire kroz Rumuniju. Kako bilo, vojnici Crvene armije mogli su samo da gledaju kako se poljska Domovinska vojska uz pomoć pridruženih iz pokreta otpora bori protiv Nijemaca u Varšavi sve do 2. oktobra 1944. A među njima bio je i Spigel, jedan od onih koji su preživjeli i slom i tog ustanka, potom Himlerovu naredbu da se "do temelja sravni sa zemljom svaka zgrada u tom gradu" i koji je doživio konačno oslobađanje tek 17. januara 1945. kada su u grad napokon prodrli Crvena armija i Prva poljska armija.
Poslije svih tih bitaka, serijskog desetkovanja i godina provedenih usred nacističkog istrebljenja miliona ljudi, zapravo je nevjerovatno da je iko od jevrejskih gerilaca uopšte ostao živ. Ne samo to, nego je nevjerovatno da su ti ljudi poslije mahom doživjeli duboku starost.
Danas, 75 godina poslije, biologija je već učinila svoje i preživjeli kojih još ima, uglavnom su u doba ustanka bili djeca. Jedan od njih je i Marian Kalvari, danas 86-godišnjak, koji se s majkom izvukao iz geta u ljeto 1942. zahvaljujući tome što su podmitili obližnji sud van geta da ih pozove kao svjedoke u nekakvom sudskom postupku. On se i danas sjeća djevojčice koja je na ulici pokušavala da proda đonove od cipela, razmijeni ih za nešto hrane. Niko to nije kupovao, naravno, i ona je nekoliko dana poslije nestala s ulice.
"Možda je bila već preslaba da dođe, možda je naprosto umrla", prisjeća se Kalvari povodom godišnjice ustanka.
On i majka su ostatak rata uspjeli da se skrivaju do oslobođenja grada kojeg je porušeno čak 85 odsto. I danas pamti tijela pomrlih od gladi po ulicama, napaćene djece kako bezuspješno prose.
Najgore od svega je, kaže, to što isti užas vidi da se u svijetu, posebno u Poljskoj, priprema i danas.
"Užasnut sam ponovnim usponom fašizma i nacionalizama, time što vidim da se nacionalizam opet glorifikuje kao nešto plemenito. Pobrkali su nacionalizam i domoljublje", rekao je on.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.