Prošlost Banjaluke između dva svjetska rata već duže vrijeme privlači pažnju ovdašnjih istraživača, jer se radi o izuzetnom periodu u istoriji grada, kada je Banjaluka od skromnog okružnog mjesta iz vremena austrougarske uprave izrasla u politički, privredni i kulturni centar jedne od devet jugoslovenskih banovina.
Razdoblje između dva svjetska rata po mnogo čemu je specifično, najprije po činjenici da se poslije više vijekova grad počeo razvijati unutar slobodne nacionalne države. Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca je 1929. godine preimenovana u Kraljevinu Jugoslaviju, čija je teritorija bila podijeljena na devet velikih administrativnih oblasti - banovina.
Banjaluka je postala centar Vrbaske banovine, oblasti koja je zauzimala centralni geografski položaj unutar države. Bila je to najzabačenija i najnepristupačnija teritorija u dinarskom sistemu. O opštoj zaostalosti u Vrbaskoj banovini ban Svetislav - Tisa Milosavljević je referisao 20. novembra 1929. kralju Aleksandru Karađorđeviću sljedećim riječima: "Čoveku koji prvi put tamo dolazi jako pada u oči velika sirotinja i opšta zaostalost na svim poljima javnog rada: u saobraćaju, privredi, kao i u prosvetno-kulturnom životu". Potom je dodao da je narod "miran, trudoljubiv i sa malim zadovoljan". Vidjevši Banjaluku, Milosavljević je zapisao da je u "njoj vladalo mrtvilo koje je više podsećalo na palanku u brdima, nego na grad od dvadeset hiljada stanovnika. U sredini grada bilo je groblje, a po ulicama i trgovima se gazilo blato do članaka".
Premda se na čelu Banovine od 1929. do 1941. godine smijenilo pet banova, najsnažniji pečat razvoju Banjaluke i Vrbaske banovine dao je njen prvi ban Svetislav - Tisa Milosavljević. U podizanju i izgradnji Banjaluke kao centra Banovine, Milosavljević je okupio oko sebe najčuvenije graditelje, arhitekte, slikare i vajare ne samo iz Banjaluke, već iz cijele Kraljevine Jugoslavije. Grad je preko noći postao veliko gradilište, dobivši više reprezentativnih javnih objekata, palate Banske uprave i Banskog dvora, po kojima je i danas poznat. Pored novoizgrađenih javnih objekata, podignuto je mnogo dvospratnih i trospratnih zgrada, reprezentativni hotel "Palas", najosnovniji objekti za socijalno-higijenske i zdravstvene potrebe - Higijenski zavod i bolnica i moderan park. Elektrifikacija grada bila je u punom zamahu, asfaltirano je više kilometara gradskih ulica, a izgradnja modernog vodovoda znatno je uticala na poboljšanje higijenskih i opštih zdravstvenih prilika. Gradnja monumentalnog gradskog jezgra zaokružena je 1934. podizanjem Doma kralja Petra I Oslobodioca i završetkom zgrade Hipotekarne banke 1936/1937. godine.
Banjaluka je poslije 1929. godine doživjela snažan uzlet u oblasti kulture, a perjanice tog napretka bili su Banovinsko pozorište, Etnografski muzej Vrbaske banovine, Narodna biblioteka, brojna kulturno-umjetnička društva i razvijena novinsko-štamparska djelatnost.
Nažalost, Vrbaska banovina i njen centar ostali su na marginama privrednog života Kraljevine Jugoslavije. Temelj banjalučke industrije činili su drvni, rudarski i prehrambeni kapaciteti. Pokidane niti saobraćajne mreže usporavale su ekonomski razvoj grada i Banovine. Veća pažnja posvećena je razvoju turizma, a prirodne ljepote i mnogi kulturno-istorijski spomenici predstavljali su solidnu osnovu i važan ekonomski resurs, do tada nedovoljno iskorišten. Više hiljada građana koji su maja 1939. godine izašli na ulice da pozdrave Svetislava - Tisu Milosavljevića svjedoče o dubokom i iskrenom poštovanju koje je nekadašnji ban sa pravom uživao. Devedeset godina nakon što je Vrbaska banovina osnovana, ovo razdoblje u istoriji Banjaluke ostalo je upamćeno kao svojevrsno zlatno doba u burnoj istoriji grada. Korjenite društvene promjene, niz reprezentativnih građevina i istaknutih javnih ličnosti kojima je Banjaluka bila dom svjedoče u prilog ovoj tvrdnji.
Monografija i izložba arhivskih dokumenata "Banjaluka centar Vrbaske banovine" rezultat je višedecenijskog naučnog i profesionalnog rada autora Verice M. Stošić i Nebojše Radmanovića na polju arhivistike i istoriografije.
Ova monografija i prateća izložba zaokružuju sve segmente društvenog života Banjaluke u razdoblju renesansnog karaktera Vrbaske banovine. Obrađeni su banovinska uprava, javne službe, političke stranke i izbori, bezbjednost, pravosuđe, privreda sa svim svojim granama, zdravstvo, školstvo i kultura.
Piše: mr Bojan Stojnić (autor je direktor Arhiva Republike Srpske)
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.