Počelo je 21. Svjetsko prvenstvo u fudbalu 2018. godine u Rusiji. To je jedan od onih događaja tipičnih za globalno "društvo spektakla".
Oko tri milijarde ljudi pratiće sportska dešavanja vezana za fudbalsku loptu. Planetarna atrakcija koja svijetu donosi milionsku radost, trenutni zaborav svakodnevnih ekonomskih problema i nadu u bolje sutra. Sve je tu na jednom mjestu, vidljivo bogatstvo, reklamni sjaj, fudbalske zvijezde, savršena tehnologija, glamur, ludi navijači i živopisni turisti iz cijelog svijeta. U takvoj atmosferi nije lako prihvatiti drugačiju sliku o fudbalu. Argentinski pisac Horhe Luis Borhes ima jednu kratku priču "Esse Est Percipi", u kojoj je fudbal u Argentini prestao biti sport i postao spektakl. U toj fikciji pravi fudbal je zamijenila predstava o fudbalu. Fudbal je slatka fantazija koja prikriva lažnost postojećeg fudbalskog poretka. Iza zidina novoizgrađenih velelepnih stadiona živi ona druga, obična Rusija. U Rusiji je rast nejednakosti novog kapitalizma među najvećim na svijetu. Ekonomisti procjenjuju da je bogatstvo koje najimućniji Rusi kriju u ofšor zonama tri puta veće nego ukupne devizne rezerve zemlje i približno jednako finansijskoj imovini svih domaćinstava u Rusiji. To dramatično saznanje vješto skriva blještava koreografija spektakularnog otvaranja SP. Kada je održano prošlo SP u fudbalu 2014. godine u Brazilu, gledaoci i turisti vidjeli su sjaj nove ekonomije u usponu, moderne plaže, čuda urbane arhitekture i fantastične karnevale, ali nisu vidjeli divlja naselja, favele i slamove u kojima se u bijedi i siromaštvu guše milioni ljudi, kriminal, drogu, deponije smeća, ulične bande, naoružanu djecu i prostituciju, jer su vlasti podigle ogromne zidove kako bi zaklonile ovu ružnu sliku stvarnosti, koje su vojska i policija pažljivo čuvale od znatiželjnih pogleda gostiju.
Magija fudbala je beskrajna. Fudbal je planeta za sebe. Svijet je postao Republika Fudbalska - Fudbalija. Ali, čini se u njemu više vladaju krupni kapitalisti, mafijaši, kriminalci, tajkuni, oligarsi i šeici nego republikanski vladari. Na svom početku fudbal je smatran divljom i primitivnom igrom za iste takve poklonike. Britanski "Sandej tajms" svojevremeno ga je nazvao "sport iz ćumeza za ljude iz ćumeza". Neće proći dugo a Žan-Pol Sartr će za njega reći da je "metafora života". Misija "Apolo" trebalo je da ponese fudbalsku loptu na Mjesec. Španski pisac Manuel Vaskez Montalban, autor romana "Ofsajd" o Barseloni, opisao je fudbal i ovaj klub kao "epsko oružje nacije bez države". U drugim zemljama fudbal je bio u pokretu političkog otpora protiv nedemokratskih režima, kao u Paragvaju prilikom rušenja diktatora Alfreda Štresnera, zatim u Rumuniji prilikom svrgavanja komunističke vlasti Nikolae Čaušeskua i u Srbiji, u kojoj su značajan dio opozicionih snaga činili fudbalski navijači kod smjene režima Slobodana Miloševića. Ova igra dovela je do prave "fudbalske revolucije" u Iranu, u kome je njegova velika popularnost postala sredstvo borbe i pobune protiv tamošnje teokratske vlasti. Poraz Brazila od Urugvaja 1950. godine rezultatom 2:1 na "Marakani" pred 200.000 gledalaca je "najteži poraz u istoriji nacije", teži od svih ratova i stradanja. Bizarni "fudbalski rat" doveo je do kratkotrajnog oružanog konflikta između Hondurasa i Salvadora 1969. godine, nakon sukoba navijača na utakmici u kojoj je Salvador pobijedio Honduras 3:2 i plasirao se na SP u Meksiku. Pobjeda Argentine nad Engleskom na SP u Meksiku 1986. godine ima sve razmjere epske fudbalske pravde, nakon rata dvije zemlje oko Malvina/Foklandskih ostrva. Većina fudbalskih fanatika vjeruje da je utakmica između Dinama i Crvene zvezde, kad je došlo do opšte tuče i nereda na terenu i u publici, pokrenula raspad SFRJ, kao i onih koji smatraju da bi Juga opstala da je na Mundijalu pobijedila Argentinu iste te godine 1990. Britanski muzej je u najnoviju postavku predstavljenih eksponata o Egiptu izložio i kopačke igrača Mohameda Salaha, fudbalera Liverpula egipatskog porijekla. Danas je fudbal najrasprostranjenija globalna radost i dobrovoljna sikiracija na svijetu.
Glavni pokretač uspona fudbala je globalizacija, koja je dovela do potpune liberalizacije, deregulacije i privatizacije u ovoj oblasti, što je za direktnu posljedicu imalo sve veću komercijalizaciju fudbala. Sa globalizacijom i liberalizacijom došlo je i do transformacije ekonomije fudbalske igre. Ogromne količine novca upumpane su u fudbalski sport, za kupovinu najboljih igrača, izgradnju stadiona, podizanje sportske infrastrukture, prodaju televizijskih prava, agresivni marketing i reklamu, čime je stvoren spekulativni ekonomski balon fudbalskog kapitalizma. Fudbal je postao crna rupa u kome se pere novac i cvjeta korupcija. Prema grubim procjenama ekonomista, više hiljada milijardi evra kapitalistički vračevi operu preko fudbala. Prethodni Mundijal u Brazilu 2014. godine pratilo je ukupno 3,2 milijarde TV gledalaca i 280 miliona ljudi koji su gledali utakmice onlajn, na mobilnim telefonima ili kompjuterima. Danas je fudbal postao zlatni kavez ekonomije u kome se godišnje obrne više stotina milijardi evra. Prema nekim podacima, Rusija je uložila oko 20 milijardi evra za izgradnju i modernizaciju sportskih objekata za održavanje ovog Svjetskog prvenstva u fudbalu. Fudbal je sve više biznis, a sve manje igra. Svake godine Brazil na svjetsko tržište izveze hiljade fudbalera i od toga država i klubovi zarade više stotina miliona dolara, mnogo više nego od prodaje kafe i banana. Tako su se složile sve kockice: igrači kao ljudska roba, fudbalski proizvod, klubovi megabrendovi, sportske kladionice, internet mediji, marketing, veliki ulozi, bonusi i dobici. Stvorena je industrija fudbala koja živi u spekulativnim oblacima novca i profita.
Profesionalni fudbalski svijet je oaza besramno preplaćenih pojedinaca, koji to ničim nisu zaslužili. Pitanje je dana kada će jedan fudbaler dobiti čitavu milijardu evra za svoj fudbalski rad u nekom klubu. Ništa ne stoji na putu da se to stvarno i desi. Bajka o novcu u fudbalu počinje šezdesetih godina prošlog vijeka, kada su plate fudbalera bile tek nešto više od primanja industrijskih radnika. Britanski sociolog Grejem Sklember u svojoj knjizi "Sport i društvo" istražio je podatke o zaradama fudbalera u Engleskoj od početka 20. vijeka, kada se javljaju prvi profesionalni fudbaleri. U ranom stadijumu profesionalizma zarade fudbalera su bile ograničene. Šezdesetih godina 20. vijeka došlo je do ukidanja ograničenja zarada fudbalerima, da bi im 1968. godine bilo omogućeno da za svoje potrebe angažuju menadžere i agente i sklapaju sponzorske ugovore sa brojnim kompanijama, čime je izgubljena svaka kontrola nad prihodima i transferima igrača. Iznosi sportskih transfera, zarade, bonusi i prihodi od reklama pojedinih fudbalera, menadžera i direktora vrtoglavo rastu produbljujući društvene nejednakosti. Fudbalski kapitalizam je u suštini duboko nepravedan sistem. Zašto bi jednog tinejdžera fudbalera plaćali 200 miliona evra, dok se mase stanovništva, ljekari, učitelji, profesori, humanitarni radnici, socijalni radnici, pronalazači, inovatori ograničavaju stalnim mjerama štednje i rezanjem davanja socijalne države? Jedan trećerazredni profesionalni fudbaler zarađuje više nego tim ljekara koji rade na lijeku za rak. Iznos Nobelove nagrade za izuzetan doprinos za medicinu, ekonomiju, fiziku i hemiju iznosi oko milion dolara. Koliko novca treba da dobije naučnik koji otkrije i pronađe lijek za sidu i kancer? Kako se zove društveno-ekonomski sistem u kome jedan čovjek ima mjesečnu platu veću nego što drugi stanovnik planete zaradi za čitav svoj radni i životni vijek?
Pogledajmo šta kažu statistike... Tri najveća finansijska transfera u istoriji fudbala su: Nejmar da Silva prešao je iz Barselone u PSŽ za 222 miliona evra, što je najveći transfer u istoriji fudbala ikada. Kilijan Mbape, 19-godišnji fudbaler Monaka, prešao je u PSŽ za 180 miliona evra. Geret Bejl, prije toga, prešao je iz Totenhema u Real Madrid za 100 miliona evra. Na najnovijoj "Forbsovoj" listi najplaćenijih fudbalera svijeta u 2018. godini su: 1. Lionel Mesi, 96 miliona evra godišnje, 2. Kristijan Ronaldo, 93,4 miliona evra, 3. Nejmar da Silva, 77,8 miliona evra. FK Barselona produžio je prošle godine ugovor sa Lionelom Mesijem do 2021. za godišnju platu od 90 miliona evra, sedmičnu platu od 750.000 evra, a ako bi neki klub htio da kupi Mesija prije isteka ovog ugovora, morao bi da plati otkupnu klauzulu od 700 miliona evra. Fudbaleri FK Pari Sen Žermen iz Pariza su među najplaćenijim na svijetu. Mjesečne plate njihovih fudbalera u 2018. godini su iznosile: 1. Nejmar 3.067.000 evra, 2. Edison Kavani 1.540.000 evra, i 3. Kilijan Mbape 1.500.000 evra. Za 60 dana prelaznog fudbalskog roka u 2017. godini u četiri prve fudbalske lige u Velikoj Britaniji, Njemačkoj, Italiji i Francuskoj klubovi su ukupno potrošili tri milijarde evra na kupovinu i dovođenje novih igrača. Sve fudbalske reprezentacije, njih 32, na Svjetskom prvenstvu u Rusiji ukupno vrijede na tržištu oko 12 milijardi dolara ili 11,76 milijardi evra. Portal Transfermarkt sastavio je u junu 2018. godine idealan najskuplji fudbalski tim igrača na svijetu, uzimajući u obzir pozicije na kojima igraju fudbaleri i izračunao da taj sastav vrijedi ukupno 1,15 milijardi evra. Kristijano Ronaldo, fudbaler Reala iz Madrida, zatražio je nedavno, prema pisanju medija, novu platu u iznosu od 75 miliona evra godišnje kako bi ostao u Real Madridu. U maju ove godine novine su objavile da se Real Madrid sprema da izdvoji 500 miliona evra za kupovinu Nejmara da Silve i Mohameda Salaha u klub. U maju 2017. godine Kristijano Ronaldo, fudbaler Real Madrida, je za četiri i po sata fotosešna zaradio 1.100.000 dolara od jedne arapske marketinške agencije. To je moguće samo u ovakvom plutokratskom ekonomskom sistemu?
Podaci istraživanja objavljeni u studiji "Održivost fudbala" pokazuju da su mnogi fudbalski klubovi u gubicima zbog ogromnih plata fudbalera i nekontrolisane potrošnje. Nedavno je bankrotirao slavni škotski Fudbalski klub Glazgov Rendžers, sa istorijom dugom 140 godina i 54 titule škotskog prvaka. Današnji fudbaleri postali su okorjeli profesionalci, obični plaćenici i finansijske lutke bogatih vlasnika krupnog kapitala. Tu surovu istinu jasno je saopštio Feliks Magat, trener njemačkog FK Šalke 04: "Pa ne igramo mi fudbal iz romantičnih razloga. U profesionalnom fudbalu najvažniji je novac".
Nakon protesta najsiromašnijih stanovnika Brazila zbog prevelikih troškova za prošlo svjetsko fudbalsko prvenstvo na uštrb socijalnih davanja, bivši fudbalski reprezentativac i senator Brazila Romario de Souza Farija je izjavio: "Ljudi iz FIFA samo dođu, postave cirkus, ne potroše ništa i na kraju sav novac odnesu kući". Mnogi fudbaleri ne odobravaju ovoliki novac u fudbalu. Tako Tomas Miler, fudbaler Bajerna i njemačke reprezentacije, kaže: "Te sume su apsurdne! Nijedno ljudsko biće ne zaslužuje toliko novca. Današnji igrači su postali komercijalna roba".
Zbog takvog fudbalskog kapitalizma u Evropi se 2015. godine pojavio pokret "Protiv modernog fudbala", kao javna kampanja za spas modernog fudbala iz kandži pomahnitalog kapitalizma, čiji je cilj da se fudbal otrgne iz ruku ekonomskih sila i agresivne monetizacije orijentisane prema brzom profitu.
Jedan od najuticajnijih američkih konzervativaca iz osamdesetih godina Džek Kemp, bivši igrač američkog fudbala u Bafalo Bilsima, bio je poznat kao veliki protivnik evropskog fudbala. Govoreći 1986. godine u Kongresu SAD protiv ideje da SAD budu domaćin Svjetskog prvenstva u fudbalu, on je izjavio "da je američki fudbal demokratija, kapitalizam, a evropski fudbal socijalizam". Amerikanizacija fudbala kroz globalizaciju dovela je do toga da je globalni fudbal postao novi kapitalistički Eldorado.
Ekonomski sve izgleda savršeno. Slobodno tržište funkcioniše na bazi ekonomske racionalnosti i dobiti. Ekonomija fudbala je udružena akumulacija kapitala i eksploatacija navijačke strasti. Tu nema mjesta za milosrđe, pravednost i solidarnost.
Kakav će biti fudbalski svijet budućnosti? Da li je moguće promijeniti ovaj preplaćeni totalni fudbal kapitalizma? To je teško reći u ovom trenutku. Ništa lakše od pitanja koje je u jednom svom eseju postavio Umberto Eko: "Je li moguće započeti revoluciju u nedjelju kada se igra fudbal? Odgovor zasad izostaje. Zamišljam tako veliki stadion na koji bi stao cijeli svijet ili barem fudbalski navijači. Utakmica bez velikih sponzora, velikih koncerna i velikog novca? Kakva bi to bila utopijska slika!?
(autor je politikolog)
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.