Povodom porodične pobune britanskog princa Harija i njegove supruge Megan, koji žele osamostaljene od trona, grčki sajt "in.gr" piše o ulozi monarhije u savremenom svijetu.
Paradoks Evrope, kolijevke demokratije, je taj što ima značajan broj monarhija: od 44 države širom svijeta na čijem čelu je monarh, 12 je u Evropi. Zapravo, udio monarhija u Evropi je još upečatljiviji, jer od svih država svijeta koje se smatraju monarhijama, 15 su članice Britanskog komonvelta - priznale su kraljicu Elizabetu Drugu kao svog vrhovnog vladara.
Unutar granica Evropske unije, monarhije su, pored Velike Britanije koja se priprema za izlazak iz EU, i Kraljevina Belgija, Veliko vojvodstvo Luksemburga, Kraljevina Holandija, Kraljevina Španija i Kraljevina Švedska.
U Evropi su, ali van EU, i Kraljevina Norveška i niz mikro-država koje su monarhije: kneževine Andora, Monako i Lihtenštajn i Vatikan, pod posebnim režimom.
Opstanak monarhija uglavnom je posljedica različitih političkih puteva zemalja Evrope u 19. i 20. vijeku, ekonomskih i političkih razloga kakav je bio kolonijalizam, kada su se monarhije pretvarale u carstva, a lik monarha-cara se koristio kao element osvajanja i učvršćivanja vlasti.
U 19. vijeku opredjeljenje za očuvanje institucije monarha je shvatano i kao element postizanja nacionalnog jedinstva: 1861. kralja Italije Vitorija Emanuela Drugog i proglašenje Pruskog kralja carem Njemačke radi njemačkog ujedinjenja 1871. Tako je i novoosnovana grčka država 1832. dobila monarha, u početku bavarskog princa Ota, a kasnije danskog kralja Gliksburga.
U 20. vijeku dva svjetska rata označila su kraj Ruskog carstva, Njemačkog carstva i Austrougarske, kao i Britanske imperije.
To je, zajedno s pritiskom demokratskih pokreta, dovelo do prilagođavanja monarhija u Evropi gotovo dekorativnoj ulozi: oduzeta su im sva politička ovlašćenja i njihovo prisustvo je ograničeno na simbolično i obredno.
Istovremeno, pojavili su se snažni antimonarhistički pokreti, posebno u zemljama gdje je monarhija preuzimala aktivniju političku ulogu i gde je "Palata" bila centar moći, kao što je Grčka, gdje je ukidanje monarhije izglasano tek na referendumu 1974. godine. Isto je, poslije Drugog svjetskog rata, bilo u Italiji gde je izgrađen novi demokratski poredak.
Takođe, "narodne demokratije" su poslije Drugog svjetskog rata označile kraj monarhija Rumunije, Jugoslavije, Bugarske, Mađarske i Albanije.
Savremene evropske monarhije uglavnom nemaju političku ulogu i uglavnom zaokupljaju samo one koji se zanimaju za ceremonije na kojima su u centru pažnje "krunisane glave", a one su i tema skandal-časopisa i štampe specijalizovane za izvještavanje samo o životu monarha.
Pristalice monarhija uglavnom tvrde da su one u savremenom demokratskom poretku ujedinjujuća tačka ustavnog uređenja i jedan od simbola države i nacije, poput zastave ili državne sportske reprezentacije.
Većina vladarskih porodica uglavnom se prilagodila takvoj ulozi, uz sve vidljivije prisustvo u javnosti i nastojanje da njihovi članovi igraju ulogu zaštitnika široko prihvaćenih ciljeva, mahom od dobročinstva do ekologije.
U isto vrijeme, vladarske porodice su okrenute medijima: štampa, film, radio i televizija uveliko su pomogli monarsima da igraju novu "simboličku" ulogu, svakodnevno ih dovodeći u centar pažnje javnosti kao "domaće likove".
Ali, tako su "vladajuće porodice" postale i ranjiv plijen "lovaca na skandale", što se u nekim slučajevima, kao u slučaju princeze Dajane, pokazalo i kao nepodnošljivo i kao pogubno. Iako bi se moglo tvrditi da se "lov na skandale" pokazao štetnim za instituciju monarha, on i koristi njihovoj simboličkoj ulozi: istovremeno jesu i nisu "obični smrtnici" - kao i zvijezde filma i muzike.
Od sve većeg prisustva u javnosti ima i opasnosti za modernu monarhiju zbog "lošeg publiciteta" kada dođe do "nevaljalstava" obično nasljednika trona, kao što je dolazak princa Harija na zabavu u kostimu - nacističkoj uniformi, ali krupniji problemi s publicitetom krunisanih glava uglavnom potiču iz njihovih nedopuštenih odnosa s ekonomskim faktorima i zbog političkih intervencija.
Vojvoda od Jorka princ Endrju - sin kraljice Elizabete, novembra prošle godine je na neodređeno vrijeme obustavio svoje javne dužnosti zbog buke o svom prijateljstvu s berzanskim posrednikom osuđenim za seksualno zlostavljanje, Džefrijem Epstajnom, kao i zbog objelodanjivanja prinčevih poslova s Vladom Kazahstana i s raznim privrednim moćnicima.
I abdikacija Huana Karlosa Prvog sa španskog prijestola 2014. godine u korist njegovog sina Felipea Šestog, bila je posljedica finansijskih skandala kraljevske porodice.
Felipe je dospio u centar velike javne polemike jer se tokom nemira poslije referenduma o nezavisnosti Katalonije 2017. godine, u svom apelu za jedinstvo španske države odlučio za posebno oštru liniju protiv separatista. Nije slučajno što je španska monarhija u svojoj zemlji popularna manje nego druge.
Kraljica Elizabeta je prihvatila da bude u centru polemike zbog odluke premijera Borisa Džonsona da krajem prošle godine suspenduje Predstavnički dom britanskog Parlamenta, odlučivši na kraju da odobri taj njegov zahtjev, da ne bi ipak izazvala ustavnu krizu.
Više nego ikada ranije, evropske monarhije, iako imaju relativno veliku popularnost, moraju da polažu račune ne samo o svojim političkim stavovima, već i o upravljanju svojim finansijama. Na primjer, teško je opravdati da se na trošak poreskih obveznika finansiraju skupa lovačka putovanja Huana Karlosa.
Zato nije slučajno smanjenje izdvajanja za apanažu kraljeva. Nedavno se princ Loren, brat belgijskog kralja Filipa, sukobio s belgijskom vladom koja mu je smanjila kraljevsku "platu" za 15 odsto, što je zvanično bila kazna jer je u Ambasadi Kine u Briselu bio na proslavi 90. godišnjice Narodno-oslobodilačke vojske.
Pravi uzrok je, međutim, 50 miliona evra koje princ Loren potražuje u vezi s jednim programom dogovorenim s Vladom Libije u Gadafijevo vrijeme, a potom zamrznutim u vrtlogu libijskog građanskog rata.
Drugdje pritisak javnosti da se smanje državna davanja kraljevskim porodicama dovodi do odluka kao što je švedskog kralja Karla Prvog Gustava da njegovo pet unučadi ne obavlja službene dužnosti, da ne bi opterećivali švedske poreske obveznike. Slična najava objavljena je 2016. o kraljevskoj porodici Danske.
Biti nasljednik trona je teško na poseban način: stalna izloženost javnosti - samo članovi britanske kraljevske porodice imaju 3.800 javnih nastupa godišnje, uz to su na oku "lovaca na skandale", kruta su ograničenja njihovih ličnih odluka, strogo im je propisana karijera, obično ograničena na oružane snage jer bi svaka poslovna karijera donijela stalne optužbe o sukobu interesa.
To takođe objašnjava neke od "odlazaka" iz kraljevskih porodica. Posljednji primjer je odluka vojvode i vojvotkinje od Saseksa - princ Harija i princeze Megan, da postanu "finansijski nezavisni" i odustanu od svojih kraljevskih dužnosti, ali tek pošto su dovršili obnovu svoje rezidencije "Frogmor" u Vindzoru za 2,4 miliona funti iz - državne apanaže.
Jasno je da se monarhija evropskog stila pokazala kao veoma otporna institucija i prilagodila se vremenima, međutim nije sigurno da se može održavati unedogled.
To se posebno odnosi na zemlje čije je jedinstvo barem djelimično dovedeno u pitanje: od Belgije čije se jedinstvo stalno poriče, preko kontroverznog ustavnog kompromisa iz Španije 1978. godine, do pitanja da li će "post-Brexit" Velike Britanije odvesti Škotsku u nezavisnost.
Izvjesno je da će se bar neke od evropskih monarhija vjerovatno tek suočiti s velikim promjenama, zaljučuje grčki sajt "in.gr".
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.