Kao rezultat masovne - vaučerske privatizacije više od 800.000 građana Republike Srpske je prije deset godina dobilo vaučere koje su ulagali u preduzeća ili investicione fondove. Na taj način većina stanovništva su postali akcionari.
Početkom privatizacije obećavane su mnoge koristi od masovne privatizacije, kao na primjer efikasnije poslovanje preduzeća u privatnom vlasništvu, privlačenje investicija, smanjenje nezaposlenosti, poboljšanje životnog standarda, a kao posljedica toga, rast BDP-a i privredni prosperitet. Obećana je i dividenda akcionarima, kao novi oblik prihoda koji raspodjeljuju preduzeća koja pozitivno posluju.
Deset godina nakon ovih dešavanja možemo da sumiramo efekte masovnog akcionarstva kao posljedice procesa privatizacije.
Akcionarstvo u Republici Srpskoj ima sljedeća obilježja:
- masovno je (akcije posjeduje 50% stanovništva s trendom smanjenja),
- produkt je procesa privatizacije,
- velika većina akcionara ne razumije svoja prava i obaveze,
- mali akcionari nisu udruženi i ne postoji krovna organizacija (pandan sindikata) koja se bavi zaštitom njihovih prava, već su prepušteni sami sebi,
- akcionarstvo je u sjeni dnevno-političkih dešavanja.
Ne ulazeći u druga pitanja, na primjer samu prirodu privatizacije, opravdanost iste, te metode privatizacije i propuste koji su se evidentno desili u istoj, akcionarstvo danas u Republici Srpskoj predstavlja temu o kojoj se uglavnom diskutuje u medijima, u vidu brojnih afera koje su privredi RS nanijele veliku štetu.
U Republici Srpskoj mali akcionari ne vide koristi od posjedovanja akcija jer im prava nisu ni zaštićena ni garantovana, niti imaju prilive u vidu dividendi. Radničko masovno akcionarstvo praktično je doživjelo propast. Da stvar bude još gora, mali akcionari uskoro neće ni imati kome da prodaju svoje akcije, jer većinski vlasnici ukoliko imaju dvotrećinsko, ili čak natpolovično učešće u kapitalu, uglavnom nemaju potrebe da otkupljuju akcije od manjinskih akcionara, jer se ponašaju kao da su stoprocentni (jedini) vlasnici! To je posljedica nepoštovanja i krivog tumačenja Zakona o preuzimanju akcionarskih društava, koji bi trebalo da stimuliše akcionara s bitnim paketom akcija da ukrupnjava svoje učešće, s jedne strane, a sa druge da štiti manjinske akcionare koji bi mogli (ponuda, a ne moranje) da prodaju svoje akcije po fer vrijednosti. Masovno akcionarstvo ne može da zaživi i zbog drugih razloga, naime, po nekadašnjem konceptu privatizacije Ante Markovića radnici su postajali interni dioničari i čak većinski vlasnici u preduzećima širom Republike Srpske, međutim, u procesu privatizacije, država (Direkcija za privatizaciju), im je oduzela značajne procente vlasništva i svela ih na manjinske (primjer: Fabrika duvana Banjaluka, "Banjalučka pivara", "Dobojputevi" Doboj, "Mlinpek" Prnjavor, "Žitoprodukt" Banjaluka, itd.). Iako postoje izvršne sudske presude Vrhovnog suda RS koje su potvrdile ovakvu pljačku nekadašnjih internih dioničara, odnosno akcionara (na primjer presuda Vrhovnog suda RS iz 2001. godine o nelegalnom oduzimanju procenta vlasništva internim dioničarima Fabrike duvana Banjaluka), do danas nijednu nije bilo moguće sprovesti, jer su se sve relevantne institucije prozvale - nenadležnim! Situacija sa štećenjem internih dioničara u smislu smanjivanja njihovog procenta akcija prije i tokom privatizacije je slična situaciji gdje su stare devizne štediše gubile svoje uloge u bankama!
Većinski vlasnici, odnosno kupci državnog dijela kapitala, su uglavnom fizička lica koja su se pojavljivala na licitacijama desetinama puta i mahom su stekla kapital na, u najmanju ruku, sumnjiv način. Oni su svjesni da moraju da poznavaju svoja prava (obaveze ih uglavnom ne interesuju), jer žele da sačuvaju i uvećaju bogatstvo koje su prisvojili u privatizaciji. Zato angažuju najbolje pravne i ekonomske savjetnike, jer imaju sredstava da ih plate. S druge strane, manjinski akcionari ne razumiju šta da rade sa svojim akcijama koje su dobili u privatizaciji, te nemaju nikakvu stručnu pomoć. Tu činjenicu koriste većinski vlasnici, kako bi manipulisali sa manjinskim akcionarima.
Dok su sindikati po definiciji udruženja koja se bave zaštitom radničkih prava, sve je veći trend formiranja udruženja manjinskih akcionara. To potvrđuje i Euroshareholders, koja predstavlja krovno tijelo - asocijaciju evropskih nacionalnih udruženja akcionara. Svaka zemlja Evropske unije polaže dužnu pažnju zaštiti prava malih akcionara, jer su benefiti očigledni. S druge strane, u Republici Srpskoj ne postoji profesionalna institucija koja se bavi zaštitom malih akcionara, za razliku od sindikata, koji (zakonski) dobijaju znatna sredstva, a samo se pro forme bave zaštitom radničkih prava.
Prijedlozi za prevazilaženje postojeće situacije:
- donošenje zakona o zaštiti interesa malih akcionara,
- formiranje institucije na republičkom nivou koja će se baviti zaštitom prava malih akcionara,
- formiranje agencije za reviziju privatizacije, kao profesionalnog tijela (za razliku od dosadašnje Komisije za reviziju privatizacije),
- restrukturiranje Komisije za hartije od vrijednosti,
- izmjena zakona o stečaju i/ili donošenje zakona o reviziji stečaja.
Sa ovim se želi postići:
- bolja edukacija prava malih akcionara u smislu informisanja o njihovim pravima i obavezama,
- bolja zaštita interesa malih akcionara kroz udruživanje i zajedničko nastupanje na sjednicama skupština akcionara preduzeća u RS,
- podstaći stvarnu reviziju privatizacije i reviziju dosadašnjih sumnjivih stečajeva,
- redefinisanje cilja stečaja, koji treba da bude postavljen kao restrukturiranje preduzeća, a ne likvidaciju istih.
Kroz zaštitu prava malih akcionara postići će se:
- transparentnije poslovanje preduzeća, budući da će postojati dvije struje: većinski vlasnik i mali akcionari, koje dvije interesne grupe će uvijek kontrolisati jedna drugu, u svrhu što boljeg poslovanja preduzeća,
- transparentnije poslovanje preduzeća će povećati efikasnost kompletne privrede RS, u smislu ostvarivanja većeg prihoda, kontrole troškova, iskazivanja veće dobiti,
- navedena dostignuća će povećati tražnju za radnom snagom, odnosno biće smanjena nezaposlenost u RS,
- to će dalje imati efekat na bolje punjenje budžeta, fonda zdravstva i PIO fonda, uticati na rast BDP-a, te stvoriti osnovu za akumulaciju sredstava i smanjivanje zaduživanja iz inostranstva, što je jedini put ka samoodrživoj i dugotrajno privredno stabilnoj Republici Srpskoj.
Iz svega naprijed navedenog proizilazi da je koncept zaštite prava malih akcionara, zapravo projekat od nacionalnog interesa za Republiku Srpsku.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.