Staro srpsko rukopisno nasleđe predstavlja kulturni i jezički fenomen koji pripada istočnom, pravoslavnom civilizacijskom krugu (Slavia Orthodoxa).
To je stvaralaštvo čije se granice dosta jasno mogu hronološki odrediti - trajalo je od 12. do 17. veka i imalo osnove u staroslovenskoj književnosti 10. i 11. veka i literarnoj tradiciji Duklje.
Ovo je za "Nezavisne" kazala istoričarka književnosti dr Irena Špadijer, koja je zajedno sa istoričarem umjetnosti dr Zoranom Rakićem autorka izložbe "Svet srpske rukopisne knjige".
Izložba je trenutno otvorena u Galeriji Srpske akademije nauka i umjetnosti (SANU) u Beogradu povodom svjetskog vizantološkog kongresa, a najvredniji eksponat koji publika može da vidi jeste Miroslavljevo jevanđelje. Iako će beogradska publika postavku moći da pogleda do kraja septembra - Miroslavljevo jevanđelje, kao najstariji sačuvani i ujedno najznačajniji spomenik sprske rane pismenosti, biće dostupno za javnost samo do kraja avgusta. Zbog posebne temperature i uslova u kojima se čuva pravila nalažu da ovaj rukopis nastao u 12. vijeku po nalogu humskog kneza Miroslava, brata velikog župana Stefana Nemanje, ne smije biti izložen duže od 10 dana u kontinuitetu. Pored Miroslavljevog jevanđelja izložba nam donosi još 80 reprezentativnih rukopisa iz srpskih i dijelom iz inostranih kolekcija.
"Knjižna delatnost Zete i Huma (Miroslavljevo jevanđelje), i Raške (Vukanovo jevanđelje), neposredan je kontekst sazrevanja nacionalnog jezičkog izraza - srpske redakcije staroslovenskog jezika (srpskoslovenski jezik) i ćiriličkog pisma", riječi su dr Špadijer, koja poručuje da je baš zbog gore rečenog značaj ove izložbe u tome što se publika direktno suočava sa svojom tradicijom i pisanim kulturnim nasljeđem.
Žanrovski sistem književnosti o kojoj je riječ, nastavila je dr Špadijer, vodi porijeklo od vizantijske literature. Pored hagiografije (žitija) i himnografije (crkvene službe)‚ nastavila je ona, tu su i istoriografski spisi (hronike‚ rodoslovi‚ ljetopisi), a veliki dio nasljeđa čini prevedena, uglavnom vizantijska literatura. U prevedenu literaturu spadaju monaški zbornici, slova svetih otaca, teološki, filozofski, estetički i polemički spisi, zbirke pripovijedaka, duže povijesti i popularni srednjovjekovni romani.
"Srednjovekovni pisci, naročito monasi, bivali su i prepisivači knjiga, a profesionalni pisari i dijaci postajali su autori nadahnutih autobiografskih zapisa. Ta temeljna povezanost i osoben odnos 'književne' i 'knjižne' produkcije karakteriše rukopisno stvaralaštvo", kazala je Špadijerova.
Od primjera iz književne produkcije ona izdvaja "Službu Svetom Simeonu" Svetoga Save koju publika može da vidi u prepisu iz sredine 13. vijeka. Od radova koje su djelo Svetog Save tu su još i "Žitije Svetog Simeona", odnosno prva glava Studeničkog tipika, sačuvana u prepisu iz 1619. godine. Tu je i Ustav za držanje psaltira i Nomokanon u prepisu iz 1262. godine.
Pored prvog srpskog književnika, kako u literaturi oslovljavaju Svetoga Savu, izložba "Srpske rukopisne knjige" donosi i djela prvog srpskog kralja Stefana Prvovenčanog, te široku lepezu djela srednjovjekovnih pisaca od Domentijana i Teodosija, preko Stefana Lazarevića, Vladislava Gramatika, Dimitrija Kantakuzina i Konstantina Mihailovića sve do srpskog patrijarha Pajsija iz sedamnaestog vijeka. U oči upada to što je patrijarh Pajsije živio dva vijeka poslije Gutenberga i pojave štamparije.
"Iako su se prve srpske štampane knjige pojavile devedesetih godina petnaestog stoleća, pečatanje je sve do osamnaestog veka bilo retkost - pored štamparije Božidara Vukovića u Veneciji (16. vek), postojale su pojedine manastirske, zagubljene u bespućima Balkana, čija se produkcija najčešće svodila na jedno jedino izdanje", rekla je dr Špadijer napominjući da je knjiga u srpskim krajevima uglavnom pisana i ukrašavana rukom u mnogobrojnim skriptorijima u zemlji i van njenih granica. To je, pojašnjava dr Špadijer, u direktnoj vezi sa istorijskim okolnostima nastalim nakon nestanka samostalne države 1459. godine kada se srpski kulturni prostor našao pod vlašću Otomanske imperije, čime je otpočelo razdoblje nazadovanja i udaljavanja od uređenog evropskog društva. Stoga, otkriva autorka izložbe, srpsku rukopisnu tradiciju možemo pratiti nekolika vijekova duže nego one u drugim dijelovima Evrope.
"Srpska rukopisna baština je i ogledalo i riznica umetničkih dela nastajalih u dugom nizu vekova koji su prethodili novome dobu. To je, nažalost, u velikoj meri poharana riznica jer je srpsko rukopisno blago znatno uništeno u ratovima, prirodnim nepogodama i zubom vremena. Ipak, sačuvani ostaci, rasuti po zbirkama i bibliotekama diljem sveta, svedoče o sjaju jednoga vremena - njegovim umetničkim i duhovnim potrebama, dometima i ukusu epohe i njene elite", zaključila je dr Irena Špadijer.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.