Dve kuće dalje, naime, živela je Mileva Marić, tajnooka trgovčeva kći, kojom je Ajnštajn bio oženjen, i s kojom je u par navrata boravio u Kisačkoj 20. Čuvši za priču o njima, pretražio sam puno knjiga tragajući za slikom rospije kakve već matematičarke mogu biti, ali na kraju me je, sa izbledele stranice enciklopedije, jedan setni portret u čipkastoj bluzi ukorio svojom lepotom…
Bila je lepa na onaj tihi, vanvremenski način… Njen nesretni život bio je pesma u dolini gluvih, zapisao je svojevremeno Đorđe Balašević o srpskoj matematičarki Milevi Marić, koja je jedno vrijeme sa tadašnjim suprugom Albertom Ajnštajnom boravila u Novom Sadu.
Rođenje i školovanje
Mileva Marić rođena je 19. decembra 1875. godine u Titelu, kao najstarije od troje djece Miloša Marića i Marije Ružić Marić. Roditelji su joj dali nadimak Mica i razmazili je zbog pomjerenog kuka s kojim se rodila, a zbog kojeg je hramala. Još kao dijete pokazivala je dar za matematiku i jezike, slikanje i muziku. Srednju školu započela je u Novom Sadu, da bi se potom prebacila u Sremsku Mitrovicu, zatim Šabac, a kad je napunila petnaest godina otac joj je sredio specijalnu dozvolu da pohađa mušku privatnu Kraljevsku srednju školu u Zagrebu. Položila je prijemni ispit i upisala deseti razred 1892. godine. U Zagrebu je imala najviše ocjene iz matematike i fizike. Međutim, te godine se razboljela pa se preselila u Švajcarsku, gdje je u novembru počela da pohađa Žensku srednju školu u Cirihu, u to doba jednom od svega nekoliko evropskih gradova s univerzitetom koji je primao žene. Položila je maturu nakon dvije godine i počela da studira medicinu, ali se prebacila na univerzitetski Politehnički institut. Bila je jedina djevojka u grupi od šest studenata, a jedan od njenih kolega bio je i mladi sedamnaestogodišnji Albert Ajnštajn, s kojim se brzo sprijateljila.
Ljubav s Albertom Ajnštajnom
Milevina prva godina studija bila je uspješna, a drugu je započela semestrom u Hajdelbergu. Ona i Albert ostali su u kontaktu dok je bila odsutna - detaljno mu je opisivala svoje zadovoljstvo studijama, dok je on nju zvao "malom pobjeguljom", moleći je da se brzo vrati. Mileva se vratila u Cirih, i do proljeća 1899. sva formalnost je nestala. On je nju zvao Lutkica, a ona njega Džoni - uplovili su u ljubavnu vezu i počeli da žive zajedno, dijeleći ljubav i udžbenike. Roditelji Marićeve bili su tolerantni, znajući da su mali izgledi da se uda, uzimajući u obzir njenu inteligenciju i fizički nedostatak. Njegovi roditelji, međutim, protivili su se vezi jer su smatrali da je prestara za njega, da je knjiški moljac, hroma i nije bila jevrejskog porijekla. Ali što je otpor bio veći, to je više Mileva štitila Alberta, stavljajući njegove interese ispred svojih. Ljeta 1900. godine oboje su pali na završnim ispitima.
Nakon neuspjeha na ispitima, Marićeva je ostala u Cirihu, radeći kao asistent u laboratoriji i pripremajući se da ponovo polaže ispite. Ajnštajn je otišao u Italiju u posjetu porodici. U maju su se sastali na jezeru Komo na nekoliko dana. Nekoliko nedjelja kasnije Mileva je otkrila da je trudna. U julu je ponovo pala na ispitima, a prekinula je i pisanje diplomskog rada, za koji se nadala da će se razviti u doktorsku tezu. Krajem januara 1902. godine Mileva je rodila kćerku Liserl kod kuće u Novom Sadu. Nema podataka o tome da li je Albert otišao da vidi dijete, ali, svakako, nikad dva fizičara nisu imala bliži odnos od njih dvoje: Mileva i Albert zajedno su jeli, spremali ispite, dijelili ideje i udžbenike, podizali djecu i razgovarali o fizici. U slobodno vrijeme ona je često svirala klavir, prateći Alberta na violini, i tako su zabavljali prijatelje, grupu koja je postala poznata kao "Olimpijska akademija".
Brak i zanemarivanje karijere
Uprkos protivljenju svojih roditelja, u bernskoj Gradskoj vijećnici 6. januara 1903. godine Albert Ajnštajn oženio se Milevom Marić. Nisu imali medeni mjesec, a proslava se sastojala samo iz ručka u restoranu. Njihov brak bio je intelektualno partnerstvo. Ajnštajn se divio Milevinoj tihoj nezavisnosti i intelektualnoj ambiciji. Smatrao se srećnim što ju je našao i o njoj je govorio: "Biće koje je meni ravno i koje je jako i nezavisno kao što sam i sam".
Negdje oko njihovog vjenčanja Liserl je oboljela od šarlaha. Šta se desilo s njom i koja je bila njena sudbina nije poznato - moguće je da je umrla od bolesti, ili da je data na usvajanje negdje u Srbiji. Kada se Mileva pridružila Albertu u Bernu, dijete više nije bilo s njom. Njihov zajednički život započeo je s Ajnštajnovim radom u Švajcarskoj kancelariji za patente u Bernu i slobodnim vremenom posvećenim fizici. Mileva je pokušavala da se izbori sa gubitkom karijere i kćerke. Baš prije njihove druge godišnjice braka Nobelova nagrada za fiziku dodijeljena je Pjeru i Mari Kiri, i to je svakako bio bolan podsjetnik na to da se i ona nekad nadala karijeri. Ali sljedeća godina krenula je dobro. Albert je dobio povišicu, a Mileva je rodila dječaka, Hansa Alberta.
Godina 1905. bila je još bolja. Albert je imao 26 godina i radio je šest dana sedmično. Mileva je bila domaćica od 29 godina sa djetetom u krilu. U rasponu od sedam mjeseci Ajnštajn je dostavio revolucionarne članke "Analima fizike", najboljem fizičkom časopisu u Evropi. Svaka teza elegantno uklanja gredu iz strukture dotad prihvaćene naučne teorije. Brojeći samo 43 stranice, ovih nekoliko papira ponudili su veliki dio okvira za fiziku 20. vijeka.
Godine 1909. Ajnštajn je podnio ostavku Univerzitetu u Bernu, napustio posao u Kancelariji za patente i postao profesor na Univerzitetu u Cirihu. Takođe je počeo i da se dopisuje sa bivšom ljubavnicom. Da bi vratili porodični mir, Ajnštajnovi odlaze na odmor. Njihov drugi sin Edvard rođen je 1910, a naredne godine Albert je preselio porodicu u Prag, gdje je predavao na Univerzitetu Karl-Ferdinand. Vratili su se u Cirih 1912. godine, ali ne i u stari život, kako se Mileva nadala. Albert je našao novu ljubavnicu - svoju rođaku Elzu Levental.
Godine 1913. Ajnštajn je zamoljen da dođe da predaje u Berlin, čemu se Mileva veoma protivila, između ostalog zato što je Elza živjela u ovom gradu. Avgusta te godine Ajnštajnovi su otišli na odmor. U septembru su zajedno posjetili Milevine roditelje u Titelu, i na dan odlaska u Beč Mileva je sinove krstila u pravoslavnoj crkvi. Nakon Beča, Ajnštajn je posjetio rođake u Njemačkoj, a Mileva se vratila u Cirih. Poslije Božića otputovala je u Berlin i odsjela kod prijatelja, koji joj je pomogao da nađe smještaj za njihovu predstojeću selidbu, zakazanu za april 1914. godine.
Mileva je postajala sve nesrećnija u Berlinu. Ubrzo nakon što su se doselili, Ajnštajn je insistirao na strogim uslovima koje je ona morala da poštuje ako želi da ostane s njim, te se Mileva u julu s dječacima vratila u Cirih. Nadala se da će se i Albert vratiti. Ali on je počeo da živi s Elzom i dovršio svoju "Opštu teoriju relativiteta".
Razvod i niz privatnih nesreća
Godine 1916. Albert je od Mileve zatražio razvod. Ona se tom prilikom onesvijestila i odvedena je u bolnicu, a Albert je mislio da se pretvara. Najzad, Mileva je poslije rata pristala na razvod, pod uslovom da novac od eventualne Nobelove nagrade pripadne njoj. Začudo, Albert se složio i bio slobodan da se oženi Elzom. Obavezao se da Milevi šalje godišnje izdržavanje od 5.600 maraka, u četiri rate, što je bilo manje od polovine njegove plate. Kako se 1919. približavala kraju, posmatranja solarne elipse dokazuju opštu teoriju relativiteta. Mileva je imala 44 godine: razvedena, hronično bolesna, preživjela gubitak karijere, kćerke i muža. Imala je nešto novca od razvoda i zarađivala je još tako što je primala podstanare i davala časove matematike i muzike. Život je bio podnošljiv. Ali kako je počela 1920, Milevu su pozvali u Novi Sad, gdje je ostala tri mjeseca, i ponovo se vratila u Srbiju 1922. godine.
Albert je bio na turneji predavanja na Dalekom istoku kad je proglašen dobitnikom Nobelove nagrade i nije mogao da prisustvuje decembarskoj ceremoniji. Tek je 1923. dobio nagradu za 1921. godinu, te je novac proslijedio Milevi koja je novac uložila u tri kuće u Cirihu, od kojih je u jednoj živjela.
Godine 1929. Mileva je imala 53 godine, a tokom sljedećih 10 godine izgubiće sve što joj je bitno... Sinu Edvardu dijagnosticirana je šizofrenija te je smješten na univerzitetsku psihijatrijsku kliniku, što je koštalo Milevu jedne kuće; potom je Albert izbjegao antisemitizam nacističkog Berlina tako što je emigrirao u Ameriku. Na sljedeću Novu godinu umrla je Milevina majka. Nakon toga Hans Albert, njegova žena i njihovo dvoje djece preselili su se u Sjedinjene Američke Države, a u roku od nekoliko mjeseci umrlo je Milevino najmlađe unuče.
Smrt
Mileva Marić umrla je u bolnici u 72. godini, 4. avgusta 1948. u Cirihu, i sahranjena je na Nordhajm groblju. Za njen grob šira javnost je saznala tek 2003. godine zaslugom Petra Stojanovića, osnivača Memorijalnog centra "Nikola Tesla" iz Sent Galena.
Potpuna istina o Milevi Marić i njenoj ulozi u radu koji se danas pripisuje isključivo Ajnštajnu biće poznata kad njena originalna pisma postanu dostupna naučnicima. Postoji i slabašna nada da će se možda naći njen diplomski rad. Svakako, o njenom životu i radu u oblasti fizike mora još da se istražuje. Tačno je da je Albert Ajnštajn nesumnjivo bio genije i originalan mislilac. Ali samo smisao za pravdu i fer-plej zahtijeva da se zasluge daju onome čije su; i u tom duhu svijet bi trebalo da zna ime jednako briljantne naučnice - Mileve Marić.
"Odjahala je predaleko ispred svog plemena, kao mladi neustrašivi izvidnik, horizont budućnosti je mamio svojim magnetnim plavetnilom, a viseći mostovi kojih je puno na tom putu nepovratno su se obrušavali za njom… I kažnjena je zbog svoje lude hrabrosti. Kažnjena time da se horizont večito širi, a ona večito luta po stepama usamljenosti… U njenoj kući odavno žive neki drugi ljudi, u njenom plemenu je račun i dalje najviša matematika", riječi su koje je zapisao Balašević, a koje možda najbolje opisuju Milevin životni put.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.
