Prva polovina godine je završena. Interesantne stvari se odvijaju u ekonomiji na globalnom, regionalnom i lokalnom nivou.
U prvoj polovini godine nastavljeno je "monetarno zatezanje". Vrijednost glavne kamatne stope u finansijama, koja utiče na ostale kamatne stope, kamatna stopa koju Evropska centralna banka plaća komercijalnim bankama nastavlja da raste.
Na početku godine iznosila je 2,5%, da bi svoj rast nastavila do današnjeg dana, kada iznosi 4%. Savjeti međunarodnih institucija, zaduženih za globalnu stabilnost poput Međunarodnog monetarnog fonda kreću se u pravcu da evropske zemlje nastave aktivnosti na usporavanju ekonomije. Savjetuje se, pored monetarnog zatezanja, i fiskalno zatezanje, štednja. Razlog je obuzdavanja inflacije.
Određene grupe ekonomista sugerišu da je to pogrešno, da je inflacija uzrokovana na osnovu rasta troškova, a ne rasta tražnje. Američka ekonomija i evropska ekonomija imaju potpuno različite uzroke inflacije, američka od šoka tražnje nastalog isplaćivanjem iz budžeta enormnih suma novca, fiskalnog stimulansa tokom kovida, u Evropi to nije slučaj.
Činjenice govore da su troškovi energije, globalni lanci vrijednosti koji su bili usporeni i rast profita diktirali inflaciju u Evropi. Sa potpunom drugačijom dijagnozom sprovodi se ista terapija. Ostaje nam da vidimo do kraja godine kako će pacijent, u našem slučaju evropska ekonomija, reagovati.
Ponavljaju se slični obrasci kao prije desetak godina, gdje je najveći ekonomski sistem ekspanzivnim politikama povećao nivo ekonomske aktivnosti, dok je ekonomija Evrope restriktivnim smanjivala. Prije 15 godina dohodak EU bio je viši od dohotka SAD za deset procenata.
Prošle godine bio je za polovinu niži. Iako je napuštanje Britanije značajno uticalo na veličinu evropske ekonomije, kada i njenu ekonomiju saberemo, razlika je opet za petinu u korist ekonomije SAD. Ako je evropska ekonomija za petinu veća, onda procijene ukazuju da bi i naša ekonomija za petinu trebalo da bude veća.
Kada je ekonomija veća za petinu, onda je profit veći za petinu, plata veća za petinu, penzija veća za petinu, druga socijalna davanja veća su za petinu. Nažalost, dohodak EU je manji za petinu. Ovo je mehanizam putem kojeg se način funkcionisanja najveće ekonomije reflektuje na našu platu, penziju, profit.
Tu ne treba ništa zamjeriti, svako se brine o svojoj ekonomiji. Trenutno su jedni opredijeljeni za ekspanziju ekonomije, drugi za restrikciju svoje ekonomije. U maju u najvećoj ekonomiji kreirano je pola miliona novih radnih mjesta. Za četvrtinu miliona više nego što se očekivalo. Ne treba čuditi da je jun bio drugi mjesec sa najvećim iznosom emitovanih trezorskih zapisa u istoriji SAD.
Emitovano je 800 milijardi dolara. Rokovi emitovanja su i do tri dana. Novac se pozajmi u ponedeljak, a vrati u četvrtak. Injekcija Federalnih rezervi tokom kovida je i dalje mjesec sa najvećim iznosom. Ako nas nečemu uči ovo iskustvo, to je da se najveći monetarni autoritet svijeta ponaša prema sličnom obrascu kao tokom kovida.
Svom fiskalnom pitanju SAD pristupaju ukidanjem pravila o dugu kojim ostavljaju prostor dalje ekspanzije. To omogućava neograničena geopolitička i ekonomska moć koju pruža rezervna valuta. Kancelarija za budžet Kongresa SAD projektovala je da će FED povećati okvir za investiranje u trezorske zapise za polovinu u narednih deset godina.
Imajući u vidu da je svaki dolar novog duga SAD pola dolara ekonomskog rasta, svjedočićemo u narednom periodu koliko je ta ideja održiva. Aktivnosti najveće ekonomije se reflektuje na svijet i na nas. Ove aktivnosti možemo, moramo i uspjećemo amortizovati. Barem ako je vjerovati iskustvu u prethodnih pet godina funkcionisanja ekonomije Republike Srpske.
Ako ne vjerujemo iskustvu iz prethodnih pet godina, vjerujmo u prethodnih deset. Ako ne vjerujemo u prethodnih deset, vjerujmo na osnovu iskustva u prethodnih petnaest. Ako nam ni to nije dovoljno, vjerujmo na osnovu iskustva od kada smo postali.
Na osnovu dobrih rezultat privrede, pokazatelja ekonomije u prvoj polovini ove godine, rješavanja prethodnih kriza, nivoa dostignutog nivoa dohotka, mehanizma funkcionisanja ekonomije i iskustava uspona i padova imperija, racionalna su pozitivna očekivanja za budućnost.
Usponi i padovi su sastavni dio života, sastavni dio ekonomije. Ono što budi optimizam je da se ekonomija, pa i život, uvijek vrati u boljoj formi nego prije. Jedan je uslov potreban i dovoljan da to zaista bude tako.
To je da ne odustanemo i ustanemo, obrišemo prašinu sa sebe i nastavimo dalje nakon pada. Nastavimo sa iskustvom, ne mijenjajući sebe u konzistentnosti rada, prilagođavajući model funkcionisanja novim okolnostima. Nema odustajanja od želje za boljom verzijom sebe i sistema u kojem funkcionišemo. Do sada nije diskutovano, barem u javnom prostoru, o tome kakva je naša privreda. Kakvi su rezultati ostvareni u prethodnih pet godina.
Posmatranjem godišnjih promjena ne stiče se slika o petogodišnjim promjenama, koja nudi lekcije, iskustvo i moćnog saveznika za budućnost. Rok od pet godina je rok koji obuhvata više kriza globalnu zdravstvenu, energetsku, inflatornu, geopolitičku krizu. Period u kojem se intenziviraju ekonomski, kapitalni, geopolitički, trgovinski ratovi je period u kojem je domaća privreda povećala prihod za trećinu, dobit za 68%, dividendu za 57%, fond plata za 54%, satnicu za 40%. To je period prethodnih pet godina.
Od naše domaće privrede zavisi stabilnost države, stabilnost dohodaka, stabilnost poreza, stabilnost društva. U prvom polugodištu ove godine kreirano je 750 miliona KM novog ekonomskog rasta, dodatnih 150 miliona profita. Veći profit je poziv za preduzetništvo, za takmičenje u rastu plata, za borbu da najbolji radnik bude u najboljoj firmi.
Svjedočićemo daljem rastu plata, dinamika ekonomskog života to diktira. Šampioni smo u rješavanju kriza. Jedan od najvećih fiskalnih šokova u poznatoj istoriji fiskalnih rizika je identifikovan u Republici Srpskoj. U jednoj godini je trebalo riješiti 17% BDPa zaostalih obaveza uzrokovanih presudama koje je trebalo isplatiti po osnovu ratne štete i stare devizne štednje.
Trebalo je riješiti novčani iznos problema koji je gotovo jednak petini tadašnje ekonomije. Kao danas da rješavamo problem od tri milijarde KM, u jednoj godini. Ukoliko postoji sistem koji je to uspio bez podrške monetarnih vlasti, to bi bio egzemplar.
Ukoliko ga nema, to smo mi. Samo oni koji su se tada bavili krizom, uvjeren sam da pamte period Zakona o priznavanju unutrašnjeg duga, osnovi emitovanja obveznica ratne štete, stare devizne štednje. Ako nas iskustvo nečemu uči, uči nas da smo šampioni u rješavanju kriza. Drugom prilikom može se diskutovati da smo i šampioni u uzrokovanju kriza.
Međutim, naša priroda da rješavamo i proizvodimo krize je nešto što je u današnje vrijeme moćan i koristan saveznik. Ako nešto znamo proizvesti, onda znamo i riješiti problem. Današnji svijet je svijet krize. Svjedoci tog vremena mislim da se često zapitaju, kako se sve to uspjelo.
U tom vremenu činilo se nemoguće. Kao što se čini nemogućim i danas da za deset do petnaest godina budemo izjednačeni sa dohotkom Evrope, mjeren paritetom kupovne moći. Prethodna godina je godina za koju možemo reći prvi put u istoriji ovih prostora, ekonomskoj istoriji koja se mjeri, da je dohodak mjeren paritetom kupovne moći po stanovniku izjednačen sa prosječnim dohotkom svijeta.
Pred nama je zadatak i period dostizanja evropskog dohotka. Nastavljen je rast broja zaposlenih, za maj ove godine u odnosu na maj prethodne godine procjene su 10.000. Nastavljaju se pozitivni pomaci i pretpostavke održivosti socijalnih fondova.
Period u kojem je indeks trgovine na malo realno rastao u petom mjesecu za četvrtinu u odnosu na prosjek 2021. godine, ukazuje na stabilnost privatne potrošnje koja čini dvije trećine ekonomije. Podatak da je indeks potrošnje za hranu realno rastao za 17%, dok je u Francuskoj i Njemačkoj realno opao za 1213% pokazatelj je divergencije u ekonomskom životu.
Problemi u francuskom i njemačkom društvu izraženi brojem protesta su se intenzivirali u prethodnom mjesecu. Diskutovalo se u javnom prostoru o održivosti državnog duga, bankrotu koji se nije desio. Vjerovatnoća da će se desiti u narednom periodu je ispod 2%. Javni prihodi nastavljaju da rastu. Diskutuje se o dugu od šest do sedam milijardi KM u vremenu i prostoru u kojem domaći ekonomski sistem samo u uglju ima preko 100 milijardi KM rezervi, u drvnoj masi oko 50 milijardi KM, čini se bespredmetno.
Privatizacijom "Telekoma" ostvaren je priliv na osnovu kojeg je nastao značajan dio današnje ekonomije. Potencijal koji je u našim rukama, koji štitimo, kojim bi trebalo efikasnije da upravljamo je dovoljan za narednih 100 godina priliva poput onog što je bio prije 15 godina privatizacijom "Telekoma".
Period iza nas je period loših procjena međunarodnih institucija koje prate naš ekonomski rast, modeli na osnovu kojih su date procjene su modeli nultih ekonomskih politika, zasnovanih na istorijskim podacima. Svaka izmjena ekonomske politike, povlačenje nekog novog poteza, daje potrebu za novom procjenom.
One se obično saopštavaju dva puta godišnje. Bile su pesimističnije od ostvarenih. Imamo nove koje su pesimistične. Ako je vjerovati iskustvu odranije, rezultat će biti bolji nego što se prognozira. Naša ekonomija će funkcionisati. Iskustvo u periodu 2010. do 2018. je bilo bolno. Bolno za zaposlene koji su gubili radna mjesta, bolno za one koji se uključuju na tržište rada prvi put.
U godini dana izgubljeno je 28.000 radnih mjesta. Šta je uzrokovalo bol jeste štednja, slušanje savjeta drugih, o tome kako nismo održivi, o tome kako smo ugroženi. Na kraju je naša finansijska pozicija bila takva da je to možda bilo jedino moguće rješenje. Cijena rješavanja najvećeg fiskalnog šoka u istoriji Republike.
Postavlja se pitanje šta je uopšte stabilnost, šta je uopšte održivost. U ekonomiji održiv je onaj ekonomski model koji više stvara nego što troši. Neki elementi sistema više troše nego što stvaraju. U ekonomiji je trošak jednog ekonomskog subjekta uvijek prihod drugog. Ako država više troši nego što stvara, onda je to veći prihod privrede.
Eksterna pozicija se prati promjenom u neto izvozu, pokrivenošću uvoza izvozom. Pokazatelj koji se značajno popravio u prethodnih deset godina. Period u kojem je izvoz povećan za dva puta. Ako je izvoz mjera konkurentnosti, danas smo dva puta konkurentniji u svijetu i na svjetskom tržištu nego prije deset godina. Dug koji je stvoren u prethodnih deset godina u iznosu od 1,7 milijardi, značajno je uticao na rast depozita stanovništva od 1,8 milijardi KM.
Posljednji podaci o potrošnji domaćinstava pružaju uvid u činjenicu da kao društvo postajemo pravednije društvo. Broj siromašnih pojedinaca je smanjen za trećinu. Naš ekonomski sistem će napredovati kao i do sada, nažalost, čini se da će napredak biti sve više uz inat.
Svjetske imperije postaju imperije na osnovu uzlaznog trenda koji karakteriše jak lider, inventivnosti, dobrog obrazovanja, kulture rada, konkurentnosti robe i usluga, dobre alokacije resursa, rasta dohotka, snažnog i razvijenog tržišta i finansijskog centra, na vrhu svoje moći gube konkurentnost, gube produktivnost, velika je razlika u bogatstvu, u fazi opadanja dugovi rastu, novac se štampa, javljaju se unutrašnji sukobi, gubi se status rezervne valute, slabo liderstvo, civilni rat i revolucija.
Ovo je poruka i ekonomska istorija svih globalnih sila, Mongolskog carstva, Kine, Španije, Holandije, Velike Britanije i danas SAD. Na osnovu ovih poruka, možemo odrediti dijagnozu našem ekonomskom sistemu, uspostaviti terapiju, dobru faze rasta, vrhunca što je moguće više produžiti, a fazu pada usporiti, prolongirati i stvoriti pretpostavke za novi uspon.
Stvarajući nove uspjehe, testiraćemo poznatu maksimu da uspjeh ima stotinu babica, dok je neuspjeh uvijek siroče.
Saša Stevanović, autor knjige "Ekonomski život Republike"
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.