Iza nas je još jedna završena godina. Svode se završni računi, podvlači crta, mjeri ekonomski (ne)uspjeh, mjeri ekonomska šteta. Izazovi s kojima su se društvo, ekonomska supstanca i učesnici ekonomskog život susreli nisu viđeni u posljednjih 150 godina, barem ako je vjerovati istorijskim udžbenicima, koji ukazuju da je posljednja recesija izazvana pandemijom u svijetu bila prije 150 godina. Povezanost ekonomskih sistema i ljudi svakako je bila mnogo manja nego danas, time su dubina i brzina širenja ekonomske štete mnogo veće. Još se neki zaključci donose na osnovu očekivanja.
Očekivani pad ekonomije Velike Britanije u 2020. godini je najveći u posljednjih 300 godina. Recesija koju je Britanija doživjela je veća nego kada je Amerika još bila kolonija Britanije, a Bendžamin Frenklin je imao tek tri godine. Ekonomski šok izazvan pandemijom je nešto što nije viđeno u 25 godina ekonomskog sistema Republike Srpske.
Iako ekonomski sistem danas nema rezerve pod kontrolom javnog sektora kao što je imao u krizi 2009. godine - nivo rezervi dobijen privatizacijom "Telekoma Republike Srpske", nema ni fiskalni šok koji je izazvan priznavanjem obaveza po osnovu ratne štete i stare devizne štednje. Ipak, sistem ima iskustvo upravljanja u kriznim situacijama.
Htjelo se to priznati ili ne, posmatrajući posljednjih deset godina ekonomije Republike Srpske sve se može zaključiti samo ne da je sistem funkcionisao u normalnim uslovima. Ako se sjetimo početka krize 2008/2009. godine, fiskalnog šoka od 1,7 milijardi KM priznavanjem obaveza po osnovu ratne štete i stare devizne štednje, zatim pada ekonomske aktivnosti 2012, pa poplava 2014. godine, ovo saznanje je sve samo ne normalno funkcionisanje ekonomske aktivnosti. Šokovi su, izgleda, karakteristika ovih prostora. Nadamo se da su iskustva i saznanja utkana u kolektivnu i pojedinačnu svijest donosilaca ekonomskih odluka.
Nije zgoreg napomenuti da se ekonomski šok svjetske ekonomske krize reflektovao tek nakon krize gubitkom radnih mjesta u domaćem ekonomskom sistemu. Period od 2009. do 2012. godine je period u kojem je izgubljeno 20.000 radnih mjesta. Ostvaren je deficit budžeta u iznosu od 1,2 milijarde KM ili 14% prosječnog BDP-a tog perioda. Dug je porastao s nivoa 46,2% BDP-a u 2010. na 57,3% BDP-a u 2015. godini, a u apsolutnom iznosu dug je povećan za 1,5 milijardi KM. Ekonomski sistem Republike je u 2020. izašao s rekordnim brojem zaposlenih od kada se taj podatak mjeri tj. 274.000 radnika, s rekordnim brojem osiguranika - 313.000, izvorni indeks industrijske proizvodnje je na nivou juna 2019. godine, neto plate su 956 KM, a penzije 394 KM.
Svi pokazatelji su zabilježili povećanje u godini krize. Zvuči kao paradoks da se u godini krize ekonomski fundamenti ovako razvijaju. Nije moguće tvrditi da nije bilo ekonomske štete. Ako je vjerovati procjeni Ministarstva finansija, BDP Republike u 2020. će biti na nivou 10,86 milijardi KM, malo veći nego što je bio 2018. godine, a za 360 miliona manji nego 2019. Ova šteta, za vjerovati je, mogla biti mnogo veća bez mjera podrške ekonomiji. Posmatrajući fiskalnu stranu ekonomskog sistema i njegov fiskalni okvir, ukupan deficit budžeta će u 2020. godini iznositi prema preliminarnom izvršenju 580 miliona KM, što je rekordan deficit ukoliko posmatramo period 2011-2020. Značajan dio ovih sredstava usmjeren je u javne investicije, fiskalnom terminologijom - u neto investicije u nefinansijsku imovinu, koje su iznosile oko 700 miliona KM.
Fiskalni prihod je u 2020. godini smanjen za 115 miliona KM ili 2,5%, što je na neki način i pokazatelj kondicije ekonomije imajući u vidu da nije bilo značajnijeg uvođenja ili ukidanja poreza u prethodnoj godini. Iznos deficita tj. razlika prihoda i rashoda mora se nekako finansirati i reflektuje se povećanjem ukupnog i javnog duga Republike. S obzirom na to da je ukupan dug u 2019. godini iznosio 47,3% BDP-a, a preliminarni podaci u 2020. godini ukazuju na nivo od 53,1%, razlika od 5% je upravo prethodno navedeni nivo deficita.
Analizu ekonomije ne treba zadržati samo na javnim finansijama. Interesantno je posmatrati na koji način su privredna društva podnijela teret krize. Za koliko-toliko egzaktne podatke moraćemo sačekati finansijske izvještaje, koji se trenutno obrađuju u APIF-u, Ipak, možemo dobiti određeni nivo spoznaje posmatrajući dobit privrednih društava, prema podacima iz rebalansa budžeta u 2020. godini. Porez na dobit pravnih lica iznosi 227 miliona KM, godinu ranije u 2019. je iznosio 241 milion KM. Na osnovu ovog podatka možemo iznijeti tvrdnju da je oporeziva dobit u 2020. smanjena za 140 miliona KM. Dalje, nedostatak prihoda i likvidnih sredstava privredna društva nadomještaju zaduživanjem, slično kao i država. Ipak, ukoliko posmatramo konsolidovani bilans banaka u Republici Srpskoj, nije bilo značajnijih kreditnih aktivnosti, jer su ukupna potraživanja - krediti za privatna preduzeća iznosila oko dvije milijarde na kraju 2019. godine, dok je kraj 2020. dočekan s iznosom od 1,9 milijardi KM. Privreda se razduživala za oko 90 miliona KM. Na osnovu prethodnih nalaza može se zaključiti da je država, iako je imala manji prihod za 115 miliona, ipak podnijela najveći teret krize, jer je rashodnu stranu povećala za preko pola milijarde KM. Privatni sektor je takođe podnio teret krize, jer su vlasnici kapitala imali manju dobit za približno 6% nego godinu dana ranije. S obzirom na to da globalna recesija utiče na eksternu tražnju, dobro je procijeniti efekte eksterne tražnje na ekonomski sistem.
S makroekonomskog aspekta, posmatrajući godinu iza nas, globalna kriza je prijala domaćoj ekonomiji, jer činjenica je da je uvoz više smanjen nego izvoz, tako da je efektuirana dodatna ušteda u saradnji sa svijetom 90 miliona KM, za koliko je bio manji neto izvoz (izvoz - uvoz) u prethodnoj godini. Svakako da posmatranje pulsiranja ekonomije nije moguće bez novca, jer se ekonomija najvećim dijelom sastoji u novcu - kapital se unosi u ekonomiju s ciljem ostvarenja uvećanja kapitala, a rad s ciljem ostvarivanje prodaje rada za novac. Novčana masa u 2020. u Bosni i Hercegovini je povećana za gotovo dvije milijarde KM. Novčana masa je povećana, a ekonomska aktivnost smanjena. Smanjena je do tog nivoa da je prisutna deflacija, koja u Republici Srpskoj dostiže i do 2%. Ovo svakako pozitivno utiče na realni efektivni devizni kurs konvertibilne marke, čime domaća roba postaje atraktivnija ino-partnerima.
Međutim, na unutrašnjem planu je pokazatelj funkcionisanja ekonomije ispod potencijala. Razlog funkcionisanja ekonomije ispod potencijala treba tražiti u unutrašnjoj tražnji, prije svega u ličnoj potrošnji. Ako je fond plata, koji je izraz prosječne godišnje plate i prosječnog broja zaposlenih, a koji iznosi 3,1 milijardu KM i veći je za 184 miliona nego 2019. godine, i ukoliko je prosječan fond penzija, koji je izraz prosječne penzije i prosječnog broja penzionera 1,27 milijardi i veći je za 72 miliona nego 2019. godine, stimulans politika na polju lične potrošnje u ovom segmentu je oko 250 miliona KM. Ovaj iznos predstavlja više od polovine godišnjeg ekonomskog rasta u normalnim vremenima, odnosno period bez unutrašnjih i eksternih šokova, što odgovara periodu 2015-2019. godine, jer je prosječni ekonomski rast tog perioda iznosio oko 470 miliona KM. Može se zaključiti da je pravilan pristup politika da je kada usporava eksterna tražnja dobro stimulisati unutrašnju tražnju, prije svega ličnu potrošnju.
Šta nas može ovo iskustvo naučiti? Ukoliko se u vremenima krize ovo pokazalo kao adekvatna mjera, zbog čega se ne bi nastavilo i u vremenima nakon krize? Jedan od argumenata svakako može biti da je ograničen fiskalni prostor. On to zaista i jeste. Pravilo o dugu sugeriše da je za našu Republiku nivo ukupnog duga od 60% prihvatljiv i približili smo se granici, trenutni iznos je 53%, a imajući u vidu fiskalni šok sadržan u zdravstvenom sektoru i kod javnih preduzeća, prije svega u Federaciji, to umnogome umanjuje manevarski prostor za podršku mjerama od strane javnog sektora, koji očekuje i program konsolidacije. Program konsolidacije nije ništa novo i uvijek se javlja kada je potrebno izgraditi novi fiskalni prostor za budućnost. Iako bi se moglo mnogo toga prigovoriti ovom pravilu, recimo na nivou zemalja EU dogovor je da se pravilo o dugu suspenduje do 2022. godine, kod nas je to luksuz. Iako ga deklarativno možemo suspendovati, matematički dokazati da je i dug od 80% ili 100% održiv, karakteristike domaće ekonomije stavljaju pred izazov tu matematičku operaciju.
Izazov je karakteristika našeg ekonomskog prostora, koji predstavlja polovinu teritorije BiH, na kojem živi trećina stanovništva, funkcioniše trećina privrede, a to treba finansirati četvrtinom finansijskog tržišta. Izazov se može riješiti i situacija relaksirati finansiranjem iz inostranstva tuđom štednjom ili preraspodjelom unutrašnjeg bogatstva. Tuđa štednja je uvijek tuđa i bojažljiva, a često dolazi pod uslovima koji nisu fer. Nama je biti i riješiti naš izazov.
Preraspodjela unutrašnjeg bogatstva podrazumijeva odricanje onih koji imaju, ne da bi imali manje, nego u budućnosti više. Ako je poznato da je produktivnost radnika u BiH veća od nivoa bruto plata za oko 10%, zagovaranje i istrajavanje na postepenom povećanju plata pozitivno će uticati na nivo ekonomskih aktivnosti i buduće profite vlasnike kapitala. Ako je kontrakcija profita u 2020. godini približno jednaka padu BDP-a u toj godini, za očekivati je da će rast ekonomske aktivnosti pozitivno uticati na buduće profite. Na kraju nije Henri Ford zagovarao osmočasovno radno vrijeme sa svojim kapitalistima zbog radnika nego zbog sebe.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.