Uskoro će kraj prvog polugodišta 2024. godine i očekivati je pozitivan ekonomski ishod. U ovoj godini možemo očekivati veći nivo ekonomske aktivnosti za dvije do tri milijarde KM.
I u ovoj, kao i "godini korone", u Bosni i Hercegovini na snazi su dva potpuno drugačija pristupa ekonomskoj politici. Jedan liberalniji pristup i jedan malo dalji od liberalnog načina funkcionisanja i razmišljanja.
Prvi je svojstven Federaciji Bosne i Hercegovine, drugi je svojstveniji ekonomiji Republike Srpske.
Iako se još ne zna procjena ekonomske aktivnosti u Federaciji BiH, za prvi kvartal, u Republici Srpskoj, Republički zavod za statistiku izračunao je da je realni ekonomski rast 2,9%. Taj ekonomski rast se odvija u situaciji kada je ekonomski rast Evropske unije 0,3%, Italije 0,7%, a motora Evropske unije - Njemačke ekonomski rast je 0,2%.
Takođe, on je veći za jedan procenat nego prosječni godišnji i prosječni kvartalni (I kvartal) od kada se mjeri kod nas, tačnije prije petnaest godina. Polazna osnova ove godine čini se kvalitetnom, a drugi kvartal će odgovoriti na pitanje da li je ovo bilo slučajno ili je u pitanju trend koji će se nastaviti.
Ono što nas može radovati je smanjenje referentnih kamatnih stopa u Evropi. Iako se vodi debata da li će biti tri ili četiri smanjenja, koja je to neutralna kamatna stopa, koja je prirodna, odnosno koja nije ni ekspanzivna - koja gura ekonomiju, ni restriktivna - koja usporava ekonomiju, za očekivati je da će se krajem 2026. godine kretati na nivou između dva do 2,5%.
Toliko se i projektuje dugoročna inflacija u EU. Sve ovo će proizvesti određenu unutrašnju tražnju u Evropskoj uniji, koja će se reflektovati putem potrošnje domaćinstava, na potrebu za uvozom, na kvalitetnije kratkoročne ekonomske performanse Evrope. Kratkoročne zbog toga što dugoročne geopolitičke ne idu u prilog, iako se čini da odustajanje od carine na električne automobile iz Kine relaksira odnose. Iako je EU u prethodnih deset godina izgubila bitku realnog ekonomskog rasta sa Kinom i SAD, iako se trenutno nalazi između čekića - SAD i nakovnja - Kine, Evropu još uvijek ne treba otpisati. Negativni trendovi, za očekivati je da stvore kreativnu destrukciju u EU, a kreativna destrukcija ubrzava ekonomski rast, a ubrzani ekonomski rast traži resurse, a resursi se uvoze. Što je uvoz EU, to je nama izvoz. Od značaja za naš domaći ekonomski sistem nam može biti i činjenica da je izvoz Republike Srpske u aprilu mjesecu za 7% veći nego izvoz u aprilu prethodne godine.
Podatak o tome da je proizvodnja i prodaja drveta veća za 40% u aprilu tekuće godine u odnosu na april prethodne je saveznik u borbi protiv neizvjesnosti. Uopšte, svijet je "ukočen" u neizvjesnosti, naime, svijetom vlada tzv. "paradoks štednje". Tokom svjetske ekonomske depresije 30 godina usljed velike neizvjesnosti i ekonomskog šoka, ekonomski učesnici, popularno u ekonomskoj literaturi nazvani ekonomski agenti, su štedjeli, imali averziju prema riziku i na taj način produbljivali, stvarali još veću krizu.
Svjetska ekonomija se suočava sa tzv. paradoksom rizika, u cilju da se izbjegne rizik, svijet ga proizvodi. Ukoliko niko ne preuzima rizik, ekonomija se zaustavlja. Tokom finansijske krize 2008. godine, tokom Covida, šok troškova života izazvanih inflacijom i geopolitičkih tenzija u svijetu stvorena je percepcija neizvjesnog svijeta. Prethodne krizne epizode uticale su na bilansne pozicije privrede, finansijskog sektora i budžete država. Prirodno ponašanje je zaustaviti se, sačekati sa odlukama o investiranju, naročito velike investicije koju podrazumijevaju veći iznos kapitala i rada. Na tim krilima možemo razumjeti i pokušaj industrijskih politike SAD, gdje se nastoji državnim intervencijama preuzeti rizik, tamo gdje privatnom sektoru manjka interesa. Za preuzimanje dugoročnih rizika je najbolja država, jer kod država, a naročito kod SAD, teoretski nije moguće bankrotirati. Slična je situacija i za one države i ekonomske sisteme koji efikasno upošljavaju svoj novostvoreni dug.
Ukoliko više stvaraju nego što se zadužuju, nije moguće bankrotirati. Dinamika poslovne zajednice privrede određuje dinamiku ekonomije. Jedna od mjera na koji način se može pratiti dinamiku privrede je stopa kreacije i destrukcije radnih mjesta - stopa realokacije.
Zemlje OECD-a, SAD, evropske zemlje bilježe usporavanje kreacije i destrukcije radnih mjesta. Usporavanje navedene dinamike vodi do usporavanja rasta produktivnosti, koji je u zemljama G-7 zabilježio rast koji je za polovinu sporiji nego stopa rasta prije Covida. Na domaćem polju kod nas je dvostruko brži rast produktivnosti.
Defanzivno ponašanje u svijetu se reflektuje na banke i nebankarske finansijske institucije, koje nastoje izbjegavati rizike, izbjegavati procese učestvovanja u stvaranju nečega novog u kreativnoj destrukciji. Defanzivno ponašanje je zahvatilo i države… Zemlje G7, usljed stvorenih deficita, kao odgovor na prethodne ekonomske šokove (finansijska kriza 2008, kriza evrozone, Covid i trenutne geopolitičke tenzije) stvorile su javne dugove koji kod navedenih zemalja čine 100% bruto dodate vrijednosti.
Kao posljedica ovih dešavanja državne fiskalne politike postaju otežavajući faktor viših stopa ekonomskog rasta i doprinose makroekonomskoj neizvjesnosti. Ukoliko tome dodamo odredbe regulatornog okvira Bazela 3 za banke, Solvency 2 za osiguravajuća društva, stvoren je jedan birokratski element koji sprečava preuzimanje rizika, kažnjava one koji preuzimaju rizike. Iako su posljednja dva sporazuma nastali kada se preuzimalo previše rizika i bili su efikasni u "čišćenju" bilansnih pozicija i preuzetih rizika, današnje vrijeme nije vrijeme preuzimanja višeg rizika, nego vrijeme bježanja od rizika, vrijeme čekanja.
Danas nam treba sve ono što je nastalo u prethodnih 15 godina, samo u suprotnom smjeru. Čekanje i nepreuzimanje rizika predstavlja najveći rizik. Kao alegorija (šira slika sa prenesenim značenjem) o brodu koji je najsigurniji u luci, ali nisu brodovi pravljeni da budu u luci, nego da plove. U tom i takvom vremenu, sistem, ponašanje treba postaviti na način da se ispuni vakuum koji je stvoren usljed birokratsko-ekonomsko-istorijske agende posljednjih petnaest godina u svijetu, a naročito Evropi.
Jedan od najboljih primjera šta možemo očekivati i kakvu dinamiku ekonomskog rasta od suprotnog ponašanja je dosadašnja sudbina Evrope. Evrope koja je usljed pretjerane regulacije, birokratizacije i nedostatka tehničkih inovacija imala visoku cijenu. Pristup fiskalnoj održivosti Evrope u periodu od 2012. do 2019. godine je "likvidirao" potencijalni ekonomski rast Evrope, ali i ostavio trag na ekonomijama zemalja zapadnog Balkana. Evropa je u geopolitičkom i tehnološkom zaostajanju. Od 64 kritične tehnologije, Evropa ni u jednoj nije na prvom, niti na drugom mjestu. Na prvom mjestu je Kina u 53, a SAD u 11 kritičnih tehnologija. Dok je 2013. EU ekonomija bila 91% ekonomije SAD, deset godina nakon toga ona je na 65%. Evropa će biti jedini kontinent gdje će se smanjivati udio radno sposobnog stanovništva u narednoj deceniji. Njemačkoj u narednih deset godina će nedostajati pet miliona zaposlenih.
U tom i takvom vremenu u narednom periodu naši saveznici na domaćem planu su iskustvo života u krizi, izuzetno dobra fiskalna pozicija, izuzetan odnos kreiranja novog duga i stvaranja ekonomije, geopolitički momenat i mala, otvorena, fleksibilna ekonomija.
Ako posmatramo udio duga BiH i procijenjeni nivo ekonomije u 2023. godini, dug čini četvrtinu BDP-a. Kod EU je oko devedeset procenata, kod G7 sto procenata. Iako smo na nižem stepenu dohotka, mjeren paritetom kupovne moći smo na oko četrdeset procenata evropskog dohotka, ali sa, što bismo mi ekonomisti rekli, marginalnom korisnosti duga mnogo većom nego kod EU. Ako ćemo posmatrati samo period od 2021. do 2023. godine, novostvoreni dug Evrope iznosi 1,4 hiljade milijardi evra, čime je stvarana ekonomija 2,3 hiljade milijardi. Marka duga stvara manje od dvije marke ekonomije. U Republici Srpskoj istom dinamikom u istom periodu odnos stvorenog ekonomskog rasta i duga je mnogo povoljniji. Stvoreno je 3,5 milijardi ekonomije, a novog duga stotinu miliona KM. Razlika koja je značajan pokazatelj. Ovo sve govori u prilog činjenici da smo u poziciji da agresivnije preuzimamo dug.
Ako ćemo detaljnije posmatrati dinamizam domaće ekonomije, samo u periodu 2021. i 2022. godine u domaći ekonomski sistem uključeno je dodatno 1.700 preduzetnika, a u periodu od 2016. do 2020, od kada se ti podaci saopštavaju, broj preduzetnika je smanjen. Iako zvanični statistički podaci nisu poznati za prethodnu godinu, trend je, za očekivati, nastavljen, jer je uvećan broj preduzeća u domaćoj ekonomiji, uvećano je zapošljavanje, a složićemo se nije moguće biti preduzetnik, bez radnika, pa makar jednog. Povećan je broj onih koji su spremni da preuzimaju rizike.
Ovaj trend pruža osnov za započinjanje tzv. kreativne destrukcije, uništavanje starog da bi nastalo nešto novo, tzv. realokaciju resursa. Resursi uvijek kada je dinamika ekonomije dobra, idu u one sektore koji pružaju veću bruto dodatu vrijednost.
Činjenica je da je domaća privreda u 15 godina prije korone povećala učešće u kreiranju dodate vrijednosti u ekonomiji Republike za 15%, a da je dvije godine nakon korone povećano za dodatnih 5%. Sada daleke 2005. godine svaka četvrta marka u Republici stvarana je u privredi, danas se stvara svaka šesta marka. Kada posmatramo dvije ekonomije, može se postaviti pitanje: da li je ispravno porediti ekonomske sisteme koji imaju tako drastičnu razliku u dugu i ekonomskom rastu, a mjeren relativnim veličinama.
Da li je ispravno poređenje ekonomije čiji je nivo duga npr. jednak iznosu ekonomije, kao što je to slučaj kod najrazvijenijih zemalja svijeta (zemlje G7) i ekonomija čiji je nivo duga jednak trećini ekonomije. Kada poredimo takve ekonomije, kod jednih je visok pritisak na likvidnost i dug sa fiskalnom politikom postaje kočnica rasta, a kod onih drugih na nižem nivou duga to predstavlja potencijal. Još ako posmatramo šta javni dug čini ekonomijama, tj. koliko proizvodi ekonomije. Vidjeli smo na primjeru Evrope da taj učinak nije ni 1:2, a u Republici Srpskoj je 1:30, kod SAD ispod jedan.
Jedan evro duga u Republici Srpskoj je u posmatranom periodu stvorio 30 evra nove ekonomske aktivnosti. U pitanju nisu normalne okolnosti, ali se čini da smo dobro plivali u ekonomskom smislu.
Dobro je posmatrati duži vremenski period, ali se može tvrditi da je odnos od 1:3 do 1:5 trenutni odnos koji jedna marka duga stvara dodatne ekonomije. Ako ćemo nadalje posmatrati učinak duga na ekonomiju, za očekivati je da, ukoliko bismo nivo duga povećali u apsolutnom iznosu za dug koji imamo trenutno, odnosno za šest milijardi KM, mi bismo mogli očekivati nivo ekonomije koji je najmanje dvostruko veći nego današnjih šesnaest milijardi.
Dodatnih od 18 do 30 milijardi KM je osnov za bolji odnos domaćeg dohotka prema dohotku Evropske unije. Ova činjenica ukazuje na potentnost investicionog projekta koji se zove Republika Srpska i trebamo ga reklamirati, jer ih jako malo ima u svijetu. S obzirom na cikličnost ekonomije, usponi i padovi su sastavni dio ekonomskog ciklusa.
Činjenica da je u posljednjih deset godina evropska ekonomija gubila bitku ekonomskog rasta i rasta životnog standarda u odnosu na takmace oličene u ekonomiji SAD i Kine, stvorena je pozornica, stvorene su pretpostavke da se nešto mora drugačije raditi. Ako je smanjenje kamatnih stopa početak rasta raspoloživog dohotka uz fiskalnu politiku koja će se osloboditi loših fiskalnih pravila, odnosno prilagoditi ponašanje takmacima, može se biti optimista. Ako posmatramo prostore Balkana i učinak duga na ekonomiju, nije li investicija jednog evra mnogo potentnija na prostoru zapadnog Balkana, nego na prostoru nezapadnog Balkana. Kada oni koji donose odluke o usmjeravanju sredstava to shvate, benefit će biti dvostruk.
Riješiće pitanje nedostatka radne snage, dugoročnog pada radno sposobnog stanovništva, a napraviće veću ekonomiju za sebe i za prostor zapadnog Balkana. Ukoliko to ne shvate, onda će Evropu opet prestići, sličnim scenariom kao što su SAD izgubile primat u Africi.
Lošom politikom, otezanjem, u Afriku su došli kineski investitori, koji su fleksibilniji, agilniji, bili brži i koji su željeli da budu bolji od prvog (SAD). Za naš domaći prostor za očekivati je veći dinamizam ekonomske aktivnosti, viši nivo energije, jer ekonomska aktivnost je zaostajući indikator, sve čemu svjedočimo danas već je bilo, a prema svemu sudeći, iznenadiće nas ono što će tek biti…, a možda će i treći (Evropa) poželjeti da bude prvi…
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.