Jedan tekst može formalno da sadrži rodno senzitivne oblike, a da u osnovi bude seksistički i da na suptilan način promiče, recimo, stereotipne rodne uloge i smešta ženu na određeno mesto.
Neretko bude problematično kada se prilikom predstavljanja žena one prvo određuju po tome čije su supruge, pa se tek onda nabrajaju njihove društvene uloge i doprinosi, što gotovo po pravilu imate u enciklopedijama, a naravno i u medijima, kaže Marjana Stevanović, filološkinja/filologinja, autorka "Rečnika nove stvarnosti" i koautorka "Vodiča za upotrebu rodno osetljivog jezika".
Zašto postoje tolike kontroverze i otpor u društvu i sistemu, kako u Srbiji, tako i u Bosni i Hercegovini, prema uvođenju rodno osjetljivog jezika?
Marjana STEVANOVIĆ: Uvođenje rodno osetljivog jezika predstavlja svojevrsnu dekonstrukciju našeg odnosa prema jeziku, ali i naučne paradigme u našoj tradicionalnoj filologiji. Razloge vidim pre svega u tome što takve inicijative potiču od žena, od kojih se oduvek očekivalo da budu poslušne i revnosne čuvarke vrednosti i normi koje su uspostavili muškarci. Danas su žene već duboko u naučnim poljima i mnoge od njih su počele kritički da propituju brojne "zdravorazumske istine" koje je prethodno utvrdila muška elita. Razumljivo je da su razvile i rodnu perspektivu u različitim poljima (jeziku, medicini, umetnosti itd.), a potom i pokrenule promene u društvu koje su motivisane uspostavljanjem pravednijih odnosa moći. Međutim, patrijarhalna matrica društva je dosta jaka i ženske inicijative se doživljavaju kao pretnja tradicionalnim kulturnim obrascima. Rasprave o rodno osetljivom jeziku kojima svedočimo jesu manifestacije ideoloških sporova između ženskog pokreta, odnosno, u ovom slučaju, feminističkog pristupa jeziku koji se oslanja na savremena, prvenstveno interdisciplinarna istraživanja jezika i društva, i predstavnika tradicionalne južnoslovenske filologije, ustanovljene u prvoj polovini 20. veka, koji bi da zadrže svoje dominantne pozicije u nauci i društvu.
Koje su najčešće greške ili nesenzibilnosti koje primjećujete u jeziku medija, pravnih dokumenata, obrazovanja, pa čak i kod nekih organizacija civilnog društva i lektorskih službi?
Marjana STEVANOVIĆ: Nesenzitivne forme u domenima koje ste naveli uočavaju se na različitim nivoima jezičke upotrebe. To, dakle, nije samo nedosledno korišćenje ženskih naziva zanimanja i titula, koji su najvidljiviji, nego i razni izrazi, rečenice, tekstovi, pa i čitavi diskursi. Jedan tekst može formalno da sadrži rodno senzitivne oblike, a da u osnovi bude seksistički i da na suptilan način promiče, recimo, stereotipne rodne uloge i smešta ženu na određeno mesto. Neretko bude problematično kada se prilikom predstavljanja žena one prvo određuju po tome čije su supruge, pa se tek onda nabrajaju njihove društvene uloge i doprinosi, što gotovo po pravilu imate u enciklopedijama, a naravno i u medijima. Lektorske službe, s druge strane, nisu edukovane na taj način i kod njih se primećuje da reprodukuju stavove jezičkih autoriteta.
Koliko rodno osjetljiv jezik utiče na percepciju rodnih uloga u društvu i kako se to može promijeniti?
Marjana STEVANOVIĆ: Time se najviše bavi psiholingvistika i kognitivne discipline i mnogo je istraživanja o percepciji jezičkih formi povezanoj sa rodnim ulogama. U jezicima koji imaju gramatičku kategoriju roda (poput našeg, nemačkog…) pokazuje se da se gramatički rod u našoj svesti povezuje za prirodnim polom osobe, pa ako najčešće koristimo muške oblike za određena zanimanja, onda percipiramo muškarce kao pogodnije osobe za te poslove. I obrnuto, žene će pokazivati više sklonosti za zanimanjima kada su ona predstavljena u ženskom rodu. Otud inicijative da se u javnoj komunikaciji, gde spadaju i oglasi za posao, koriste paralelne forme, kojima se jasno označava prisustvo ili makar poželjno prisustvo oba pola u svim zanimanjima. Takva jezička praksa bi bila, dakle, jedan od načina na koji se može promeniti percepcija rodih uloga.
U Bosni i Hercegovini najviši pravni akt - Ustav BiH je napisan isključivo muškim jezikom. Inicijativa građanke za ustavne promjene se godinama zalaže i za upotrebnu rodno osjetljivog jezika, a po žalbi Inicijative su ombudsmani Bosne i Hercegovine donijeli preporuku kojom su utvrdili diskriminaciju žena po osnovu jezika u Ustavu BiH, u kojoj su preporučili Parlamentarnoj skupštini BiH da prilikom izmjena Ustava BiH vode računa o rodno osjetljivom jeziku. Koliko je važno zakone uskladiti sa time i uopšte djelovanje Inicijative?
Marjana STEVANOVIĆ: Da se uočiti da što je diskurs ozbiljniji i formalniji, to je teži prodor rodno osetljivom jeziku, što može da znači da ga još uvek ne doživljavamo kao važan i neizostavan segment ukupne politike rodne ravnopravnosti. Rodni aspekt u zakonima važan je koliko i u ostalim domenima upotrebe, a bez ženskog delovanja na ovom polju ne može doći do promena.
Zašto postoji toliki otpor prema usklađivanju zanimanja prema ženskom rodu? Imamo primjere i tokom izbora, da se većina žena za pozicije predstavljala u muškom rodu, kao, na primjer kandidat za gradonačelnika/načelnika, umjesto kandidatkinja za načelnicu/gradonačelnicu? Da li je rodno osjetljiv jezik i jezičko i političko pitanje?
Marjana STEVANOVIĆ: Taj mocioni sufiks čini žene previše vidljivim za patrijarhalne društvene norme ponašanja. Žene su naučene da se u takvom okruženju prilagođavaju jer samo kao povučena i nenametljiva podrška muškarcima mogu biti prihvaćene. Prodorom žena u sve sfere javnog društvenog života dekonstruisane su patrijarhalne rodne uloge, ali će tek u jeziku te promene biti jasno vidljive i na neki način legitimizovane. Rodno osetljiv jezik je, dakle, najvidljivija dekonstrukcija patrijarhalnih kulturnih obrazaca i iznad svega je političko pitanje.
Na koji način najefikasnije edukovati javnost i institucije da prihvate promjene kada je u pitanju rodno senzitivan jezik?
Marjana STEVANOVIĆ: Osim što se rod i jezik proučava u svetu i kod nas već decenijama, toliko se o njemu i piše i govori, objavljeno je mnogo naučnih radova i publikacija. Danas rodno osetljiv jezik dosledno koriste mnoge institucije (izdavačke kuće, mediji, razne ustanove i organizacije) i stekli su se svi uslovi da se takvo jezičko ponašanje standardizuje. Međutim, u trenutku kad ga je trebalo i zakonski regulisati, Zakonom o rodnoj ravnopravnosti u Srbiji, suočile smo se sa kampanjom dezinformacija i banalizacije čitave problematike, koja je dolazila kroz senzacionalizam tabloidnih medija u saglasju sa grupom lingvista i Srpskom pravoslavnom crkvom. Mislim da nam preostaje da nastavimo o tome da govorimo i pišemo i prepustimo jezičkoj praksi da nam donese nove podatke.
Autorka ste "Rečnika nove stvarnosti". Kakve su reakcije i možete li da ukratko kažete šta je najvažnije kod rječnika nove stvarnosti?
Marjana STEVANOVIĆ: Meni je važno to što svaka reč iz tog rečnika ima potvrdu u jezičkoj praksi i mnoge od njih se dosta frekventno koriste. Zato nije na mestu kritika da mi izmišljamo nove reči i zahtevamo da se koristi nešto što u jeziku "ne postoji". Neodrživa je i zbog toga što sve i da izmišljamo, govornici neće koristiti nešto što im ne treba, pa samim tim se ne treba ni bojati "nepostojećih" reči. Ovaj rečnik, kao i oni koji se nalaze u našim priručnicima, istovremeno pokazuje naš jezički potencijal, te da na nivou strukture nema nikakvih prepreka za upotrebu ženskih naziva.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.