Avganistan je geografski zemlja centralne Azije, ali je politički svrstavaju u zemlje jugozapada kontinenta, dok kulturološki možemo reći da je bliskoistočna zemlja. Već to neupućenima može stvoriti konfuziju.
Kroz istoriju, Avganistan se nalazio na Putu svile, što je uslovljavalo i vojne kampanje, pa samim tim i brojne migracije naroda. Najpoznatije vojne kampanje su one Aleksandra Velikog i Džingis-kana.
Danas Avganistan broji oko 32 miliona stanovnika, uz najbrojnije Paštune, oko 42% populacije, a pojam Paštun smatra se sinonimom za Afgan, u Avganistanu žive i Tadžici (27%), Uzbeci i Hazari po 9%, ali i brojni drugi narodi. Najrasprostranjeniji jezici su pašto (paštunski) i dari (persijski), a oba spadaju u iransku grupu jezika. Dominantna religija je islam, oko 84% su suniti, 15 odsto šiiti, dok u Nuristanu postoje animisti, politeisti i šamanisti. Nekada veoma prisutan budizam (Buda iz Bamijana) danas je potpuno potisnut. (Sada vam već postaje jasnije ono svrstavanje sa početka teksta.)
Moderna istorija Avganistana počinje 1709. Nakon pobune protiv Persijanaca, uspostavljena je Hotaki dinastija u Kandaharu, a potom Durani imperija u Kabulu (1747)
Student nije zapalio žito, čuvena je replika iz legendarne serije "Salaš u malom ritu". I zaista, avganistanski studenti (taliban znači student na pašto jeziku) nisu započeli sukobe u ovoj zemlji. Kao okidač za gotovo dva vijeka stalnih ratovanja uzima se britansko osvajanje ove zemlje 1838, tokom Prvog britansko-avganistanskog rata. Britancima je Avganistan trebao kao svojevrsna tampon zona između Ruske imperije i njenog dragulja u kruni - Indije. Slobodarska avganistanska plemena započela su višedecenijsku borbu za slobodu, pa su uslijedila još dva britansko-avganistanskog rata. Nakon trećeg, 1919. godine, emir Amanulah Kan proglasio je nezavisnost Avganistana i započeo je uspostavljanje diplomatskih odnosa sa drugim državama. Velika Britanija postala je prva imperija koja je polomila zube u ovoj zemlji!
Nakon uspostavljanja nezavisnosti, pokrenute su brojne reforme i modernizacija zemlje, počev od obaveznog obrazovanja i znatnog unapređenja položaja žena, što je dovelo do pobuna konzervativnih plemenskih vođa i oružanih sukoba.
Godine 1933, Amunalahov rođak Muhamed Nadir Šah, porazio je pobunjenike i uspostavio monarhiju koja će vladati sve do 1973. Ipak, usporio je reforme da bi umirio konzervativce.
Nakon Drugog svjetskog rata, zbog izuzetno zanimljivog geostrateškog položaja, počinje nadmetanje između Sovjetskog Saveza i SAD za prevlast uticaja u Avganistanu, koji izrasta u sve moderniju zemlju.
Nakon državnog udara, 1973, Avganistan postaje republika, a pet godina kasnije, vlast preuzimaju komunisti i uvode socijalistički sistem. Nekoliko mjeseci kasnije izbija pobuna na istoku države. Ustanak predvode takozvani sveti ratnici - mudžahedini! Sovjetski Savez je vlast podržavao materijalno, ali je bio primoran poslati i svoju vojsku da brani režim. Sa druge strane, Sjedinjene Države su preko tajnih službi upumpavale milijarde dolara mudžahedinima za njihovu obuku i opremanje. Smatra se da je CIA opremila 100.000 mudžahedina i uložila 40 milijardi ondašnjih dolara.
Zbog sve gore ekonomije u Sovjetskom Savezu, izazvane avanturom u Avganistanu, ali i zbog gubitaka u ljudstvu, na frontovima ove zemlje, SSSR se nakon deset godina povlači iz Avganistana i postaje druga imperija sa gorkim avganistanskim iskustvom.
Tri godine kasnije, mudžahedini svrgavaju Nadžibulahov režim. Ali, ubrzo dolazi do sukoba između osiljenih mudžahedinskih lidera i njihovih milicija. Jedne podržava Saudijska Arabija, druge Iran. Okršaji, nasilje i nered sve su veći, što na scenu 1994. dovodi talibane, do tada nepoznati pokret vjerskih učenika, koji se zalažu za kruto poštovanje šerijata, u njihovoj režiji. Talibani su imali uporište i vojnu pomoć Pakistana, a novčanu pomoć su dobijali od Saudijske Arabije.
Talibani neprestano jačaju i 1996. trijumfalno ulaze u Kabul. Zauzeli su gotovo svu zemlju, osim oblasti na sjeveru koje ostaju pod kontrolom tzv. Sjeverne alijanse. Alijansu čine pretežno snage Uzbeka, Tadžika i Hazara, uz nešto malo Paštuna i drugih. Talibanska vlast ostaće upamćena po krutosti, teroru i potpunom poništavanju svih prava žena.
Jedanaesti septembar (2001) i napadi na kule blizanke (Svjetski trgovinski centar), ali i Pentagon, donose novi preokret i direktno vojno angažiranje Amerike u Avganistanu. SAD su za teroristički napad u svojoj zemlji optužile sa talibanima blisku Al Kaidu i njenog vođu Osamu bin Ladena. Do kraja godine, uz obilatu američku vojnu pomoć, talibani su poraženi i potisnuti. Uspostavlja se vlast sa Karzaijem na čelu, koja postepeno uvodi demokratske reforme. Mir obezbjeđuju međunarodne snage, a uz materijalnu podršku Zapada pokrenuta je privreda. U zemlju je vraćeno oko pet miliona izbjeglica (neki i nasilno).
Ipak, talibani su se u Pakistanu pregrupisali i započeli seriju bombaških i drugih terorističkih udara po Avganistanu. Godine 2010. Karzai započinje političke pregovore sa talibanima o eventualnoj podjeli vlasti. I pored ubistva Bin Ladena 2011, talibani jačaju i uzvraćaju sličnim udarima širom zemlje.
Politički pregovori nisu donijeli željene rezultate, a SAD nakon višegodišnjih najava, dolaskom Bajdenove administracije, sprovodi u djelo povlačenje američkih trupa. Ističe kako je dovoljno 350.000 vladinih trupa, dobro obučenih i opremljenih da se uspješno suprotstavi i odbrani od 80.000 talibana.
Ipak, svjedoci smo da se sve brzo srušilo poput kule od karata. Neuhranjeni, neopremljeni, u sandalama i pretežno sa lakim naoružanjem, bez avijacije, talibani gotovo bez borbe ulaze u Kabul. (Zapad je upirao prst u Rusiju i Iran da im pomažu. Kina, jedan od susjeda Avganistana, sa 76 kilometara zajedničke granice, uglavnom mudro ćuti o svemu.) Predsjednik Gani već je ranije uhvatio maglu, sa, kako kažu, torbom punom keša. (Novac od silnih donacija i ulaganja znatno se slivao tamo gdje ne treba. Svaka sličnost sa Balkanom je očigledna!) Panika, strah, dramatične i tragične scene sa kabulskog aerodroma obilaze svijet. Pokrenut je novi talas izbjeglica, strahuje se da će se pokrenuti milioni ljudi...
I sada, najzad, odgovor na pitanje iz naslova ovog teksta. Zašto u Avganistanu, uz svu ovu tarapanu i nered nema korone? Pa, talibanski borci u rat su kretali prekriveni, maskiranih lica, a cijeli svijet, a želio sam ukratko da vam pokažem ko je sve i kako, tokom vijekova upetljan, uglavnom pere ruke od avganistanske tragedije. (Mada, bez šale, zaista ostaje upitnik, kako to da haos u ovoj zemlji nije prouzrokovao divljanje korone?)
Talibani u Avganistanu ipak žele promijeniti svoj imidž, jer ne treba zanemariti da ih i dalje i SAD, i Evropska unija, pa čak i Ruska Federacija smatraju terorističkom organizacijom. Govore da je rat završen, da je državi potreban mir i prosperitet. Govore da će uništiti proizvodnju droge, u čemu je Avganistan svjetski lider, da će poštovati prava muškaraca, žena i manjina, u okviru islamskog šerijatskog prava. Ali, i dalje postoji velika bojazan, pogotovo vezana za prava žena, i sve to pomalo djeluje poput roditelja koji u jednoj ruci drži žitkov prut, ali govori djetetu: "Dođi 'vamo, neću ti ništa."
Talibani su skinuli skalp i trećoj svjetskoj imperiji. Proglasili su Islamski Emirat Avganistan, ali pozitivan pomak je da su talibani pozvali Rusiju, za koju kažu da nije neprijatelj Avganistanu, da posreduje u pronalaženju mirnog rješenja između njih i snaga na sjeveru, odanih potpredsjedniku zemlje, koje drže oko jedanaest procenata zemlje i koje najavljuju borbu i otpor talibanima.
Još je mnogo izazova pred ovom siromašnom i ratovima opustošenom zemljom i veoma je teško predvidjeti kojim će se putem stvari razvijati.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.