Računi za 2024. godinu se zaključuju. Pred nama je početak 2025. godine.
Prva četvrtina 21. vijeka se završava. U svijetu je veliki nered u ekonomskom, geopolitičkom i političkom smislu. Vlada Francuske je pala. Francuska je u periodu neizvjesnosti. Za Njemačku se očekuju izbori u februaru. Povjerenje građana u Njemačkog u kancelara je najniže od kada se mjeri. Više od dvije trećine Nijemaca nije zadovoljno njegovim radom. Dešavanja u ovim zemljama su bitna. To su dvije najveće države u Evropi u ekonomskom smislu, prije svega.
Bez Njemačke i Francuske, bez njihovih tržišta obveznica, sigurnost evra kao zajedničke valute je pod rizikom. Novi američki predsjednik i njegov tim koji se već sada nazire imaće dva cilja.
Prvi cilj je obnova efikasnosti američkog ekonomskog i državnog modela i drugi spoljnopolitički cilj je konačni obračun sa ekonomskim modelom Kine. Iskustvo nominovanih lica i njihove biografije na to ukazuju.
Kineski ekonomski model, ako nastavi da funkcioniše slobodno i na način kako diktira slobodno tržište, na postulatima nakon Drugog svjetskog rata, dovešće do toga da polovina svjetske prerađivačke industrije bude pod kontrolom Kine. Trenutno 31% prerađivačke industrije svijeta je pod kontrolom kineskog ekonomskog modela, SAD 16 procenata.
Malo je vjerovatno da će se trend nastaviti. Ako se nastavi koja zemlja će biti spremna da se odrekne svoje prerađivačke industrije. Ova industrija zapošljava najviše radnika, najveći je izvoznik kod mnogih ekonomskih modela. U Republici Srpskoj takođe. Platni bilans SAD je negativan i naredni četvorogodišnji period će biti obilježen zaštitom svog ekonomskog prostora bez obzira na sve. Zemlje koje su neto izvoznik sa trenutno najvećom ekonomijom će biti pod konstantnim izazovima tarifa, sankcija i ostalih mjera da se ekonomska saradnja i platni bilans uravnoteže. Koliko će to biti moguće u kompleksnom ekonomskom uređenju svijeta ostaje da se vidi nova uloga novog efikasnog američkog ekonomskog modela. Arhaični model koji se bazira na UN, Svjetskoj banci, IMF-u, Međunarodnom sudu pravde biće zamijenjen modelom saveznika Kine i SAD. Neprijatelji su oni drugi koji podržavaju ove prve i onih koji su treći blok, koji "gledaju svoja posla". Karakteristike tih trećih da bi prosperirali nužni uslovi će biti: dobra fiskalna pozicija, kontrola sopstvene imovine, dobra kontrola budžetskih troškova, unutrašnja stabilnost, red i finansijsko tržište koje stanovništvo i zemlju usmjerava u to da budu produktivni.
Oni koji se ne uključe u globalne sukobe uz prethodno ispunjene uslove imaju šansu da svojim građanima isporuče viši nivo životnog standarda i da očuvaju postojeći.
Događaji iduće godine će biti sve samo ne obični ekonomski događaji. U vremenu kada Evropa nastoji kreirati fond za odbranu od 500 milijardi evra, koji će biti podržan garancijama zemalja učesnica u fondu, a ne Evropske unije, evropske komisije sugerišu na trend produbljivanja podjela u Evropi, fragmentaciju i moguću balkanizaciju. Balkanizacija je termin koji opisuje proces fragmentacije ili dezintegracije države, regije ili teritorije u manje, često međusobno neprijateljske političke jedinice.
Fragmentacija globalne trgovine, sistema plaćanja i tehnologije će očekivano biti karakteristike iduće godine. Ova geopolitička dešavanja vode do političkih dešavanja, a politička dešavanja se reflektuju na ekonomska dešavanja. Jedan od najstarijih časopisa koji ekonomisti vole da čitaju i odakle crpe informacije za svoje analize, iz kojeg uče, je časopis "Economist", koji je prvi put publikovan u septembru 1843. godine. Prva rubrika u ovom časopisu nosi naziv "Svijet ove sedmice - politika".
Sljedeća rubrika je "Svijet ove sedmice - biznis". Ako jedan od najstarijih časopisa iz oblasti ekonomije stavlja politiku ispred ekonomije onda nama ekonomistima pruža lekciju da se ništa promijenilo nije u prethodnih 150 godina i da politička dešavanja prethode ne samo u časopisu, nego i u ekonomskom životu. Globalna dešavanja utiču na regionalna dešavanja, regionalna na lokalna, a lokalna na našu platu, uspjeh ili neuspjeh naše investicije.
Prema nekim od osnovnih projekcija, ekonomski rast u svijetu će iduće godine biti na nivou tekuće. Evropa očekuje intenzivniji ekonomski rast. Karakteristike prvih 10 mjeseci za koje imamo podatke za naš domaći ekonomski model Republike su: pad izvoza, ubrzanje realnog ekonomskog rasta, dobra fiskalna pozicija, na vrijeme postavljeni planski dokumenti, prije svega budžet, manja zaposlenost, veća profitabilnost privrede. Korekcija izvoza je najviše uzrokovana smanjenim izvozom električne energije.
Dobra je činjenica da je izvoz prerađivačke industrije na nivou prethodne godine. Gubitak radnih mjesta, jer podaci za mart ukazuju da je izgubljeno 1.000 radnih mjesta, više nego u martu 2023. godine.
Gubitak radnih mjesta je značajna poruka, poruka koja nikoga ne raduje. Podatak da je u septembru povećan broj radnih mjesta u privatnom sektoru u odnosu na mart je poruka koja daje nadu, da li će to biti signal ili šum - zavisi od domaćih poteza. Podatak da se povećava broj lica koja plaćaju osiguranje za fond PIO, koja privređuju, je drugi podatak koji je od značaja za posmatranje. Podatak o realnom ekonomskom rastu u trećem kvartalu u Republici Srpskoj je izuzetno značajan. Realni ekonomski rast od 2,9% je pokazatelj da ekonomija ubrzava, prethodni ekonomski rast prije četiri kvartala je bio niži.
Ako imamo podatke da je evrozona u istom periodu zabilježila realni rast od 0,9%, Njemačka od 0,1% i Italija koja uopšte nije imala ekonomski rast, a potonje dvije su dva od tri najveća izvozna tržišta Republike Srpske, to je signal. Signal da se može pobijediti sebe. Šta to znači? To znači da ako možemo obezbijediti ekonomski rast kad naša izvozna tržišta nemaju rast uz njihov rast, koji se očekuje u budućnosti, to je dodatni podsticaj domaćem ekonomskom rastu.
Ideja koja se javlja, koja zaslužuje pažnju u narednom periodu je efikasnost. Tridesete godine prošlog vijeka su značajna lekcija koju treba posmatrati, jer trenutna globalna dešavanja imaju dinamiku sličnu dešavanjima od prije 100 godina. Zakon iz tridesetih godina prošlog vijeka koji je uveo visoke tarife u SAD poznat je kao Smoot-Hawley Tariff Act (1930). Ovaj zakon, zvanično nazvan Tariff Act of 1930, značajno je povećao tarife na više od 20.000 uvoznih proizvoda.
Njegov cilj bio je zaštita američkih proizvođača tokom Velike depresije, ali se često smatrao faktorom koji je produbio globalnu ekonomsku krizu izazivanjem odmazde drugih zemalja i smanjenjem međunarodne trgovine. Najveća ekonomija će se truditi da svoje ciljeve postiže efikasno. Uz veću domaću efikasnost predupređujemo moguću ekonomsku štetu od ekonomskog svjetskog nereda koji je trenutno i koji nas prati.
Efikasnost se definiše kao sposobnost postizanja željenih rezultata uz minimalno trošenje resursa kao što su vrijeme, energija, novac ili materijali. U suštini, efikasnost mjeri koliko se dobro resursi koriste za ostvarivanje ciljeva. Da li nam je efikasna ekonomija, da li nam je efikasno kreiranje duga, da li efikasno upotrebljavamo resurse, šume, energiju, vodu…
Zbir svih efikasnosti vodi do efikasne države i efikasnog odgovora redom na globalni nered. Efikasna država je ono što je potrebno za godine koje dolaze. Karakteristike nacionalnih politika će biti: nacionalizam, protekcionizam, strogo kontrolisane sa vrha ka dolje. U tim i takvim uslovima potrebno je isporučiti viši nivo ekonomskog rasta i životnog standarda. Potrebno je pripremiti ekonomski, privredni i društveni sistem za svjetski nered u godinama koje dolaze.
Planski dokumenti za ovu godinu su na vrijeme postavljeni. Osnovni planski dokument je budžet. Budžetom Republike je obuhvaćena ekonomska pojava za iduću godinu koja čini više od četvrtine ukupne ekonomije. Ukoliko nam je poznata činjenica da je fiskalni okvir, sve ono što čini državu, budžet lokalnih zajednica, dva javna preduzeća koja se finansiraju po osnovu akciza, fond zdravstvenog osiguranja gotovo 40% ekonomije, onda je bitno donijeti ga na vrijeme i na vrijeme usvojiti. Karakteristična je pompa kod raspodjele javnog novca. Francuska to nije uspjela, kada će i da li će ostaje da se vidi. Francuska ekonomija je u zoni nepoznatog.
Druga najveća ekonomija Evrope - Francuska je paralisana. Tržište obveznica Francuske nudi veće prinose nego tržište obveznica Grčke. Investitori vide drugu ekonomiju Evrope rizičnijom nego ekonomiju, što bi naš narod kolokvijalno rekao, "dužnom kao Grčka". Prva ekonomija Evrope - Njemačka je u štrajkovima i fazi očekivanog restrukturiranja. Gotovo polovina rashoda domaćeg budžeta je usmjerena ka penzijama i zdravstvu, tzv. socijalnoj, tj. društvenoj zaštiti, dodatnih milijardu se izdvaja za plate. Izdvajanja za penzije i plate su tri milijarde KM. Kakav je to značaj za ekonomiju.
Uvid u značaj će nam pružiti podaci o kreiranju ekonomije koju mjerimo bruto društvenim proizvodom, prema potrošnom principu. Taj princip ukazuje na to da sve ono što se potroši na privatnu, državnu, te investicionu potrošnju i odnosi sa svijetom kreiraju ekonomiju. Posljednji podatak iz novembra (15.11.) ukazuje da je ukupna ekonomija iznosila oko 16 milijardi KM, a privatna potrošnja oko 10. Privatna potrošnja se formira trošenjem plata i penzija. Sledstveno tome, budžetom kreiranim na predloženi način da se tri milijarde usmjeri u plate i penzije znači da se gotovo trećina privatne potrošnje određuje budžetom kao planskim dokumentom. Ekonomska istorija nas uči: kada ta budžetska stavka raste - ekonomija raste, kada ta budžetska stavka pada - ekonomija pada.
Do kraja godine imamo još manje od mjesec dana, ali do podataka koji će zaključiti ovu godinu treba da čekamo još dva mjeseca. Izvjesno je da će poreski prihod biti povećan za 800 miliona KM do kraja godine, to može da stvori samo veća ekonomija od približno dvije milijarde KM. S obzirom na to da iduću godinu, godinu koja će biti sve samo ne obična ekonomska godina, dočekujemo sa zaokruženim okvirom finansiranja može se očekivati da koliko bude brz obrt novca uz istu inflaciju imamo veću ekonomiju. Više novca, ista inflacija, brži obrt novca znači rast ekonomske aktivnosti.
Finansijski sistem, prije svega banke, su dobro kapitalizovane i likvidne. Profitabilnost nije upitna… Bankarski sistem je stabilan, uređen i izvjestan. Situacija na globalnom tržištu ukazuje na to da će se monetarne politike stabilizovati. Finansijska tržišta očekuju korekciju kamatnih stopa za dodatnih 1%. To će pozitivno uticati na domaću realnu potrošnju, koja je od početka pandemije povećana za trećinu. U najvećoj ekonomiji Evrope to nije bio slučaj. Fiskalne međunarodne politike će se teško stabilizovati. Bez značajnijih društvenih i ekonomskih poremećaja to nije moguće. Posljednja lekcija iz Fiskalnog monitora MMF-a, koja posvećuje pažnju fiskalnim pitanjima svijeta, ukazuju na to da fiskalna konsolidacija ne vodi do nižeg duga jer ograničava ekonomski rast.
Svijetom vladaju sve samo ne normalne i uravnotežene fiskalne politike. Da li je normalna fiskalna politika deficit budžeta SAD 6%, Kine 4,5% ili Evrope 3,1%? Ono što je normalno vidimo u istoriji prethodnog perioda. Dva puta je bio veći deficit nego trenutni u SAD nakon Drugog svjetskog rata, prvi put u godini svjetske ekonomske krize 2008. godine i drugi put tokom godine pandemije - 2020. Dva puta od 79 godina. Nijemci su toliko bili oprezni da su u svoj ustav ugradili fiskalno pravilo da su nakon krize 2008. godine uveli tzv. kočnicu za dug. Sadržano u članu 109. njemačkog Ustava (Grundgesetz), ovo pravilo ograničava nivo strukturnog deficita federalne vlade na 0,35% bruto domaćeg proizvoda (BDP) godišnje. Ovo pravilo je onemogućilo Njemačku da se zadužuje po niskim i negativnim kamatnih stopama. Stope koje su bile karakteristične za period od 2010. do 2020. godine. Period monetarne ekspanzije da bi se pogurala ekonomija i unutrašnja tražnja SAD i EU.
Epilog ovakvih politika sadržan je u sjajnoj analizi časopisa "Economist": "Njemačka bolesnik Evrope". Sa pažnjom treba pratiti dalji epilog, ali i recepte, kao i činjenicu da analogija sa tridesetim godinama bude izbjegnuta. Zadržavanje domaće dobre fiskalne pozicije, jer je dug najmanji od kada se mjeri, efikasno upravljanje budžetom, stabilnost finansijskog sektora su nužni, ali ne i dovoljni uslovi za domaću ekonomiju.
Najveći dio ekonomije se stvara u privredi. Najsvježiji podaci ukazuju na to da se u našoj privredi u protekloj godini kreiralo dvije trećine ekonomije. To je rekordan iznos od kada se mjeri. Dinamika promjena u svijetu će se osjetiti na dinamiku promjena u našoj privredi. Najavljeni trgovinski ratovi i loša iskustva evropske industrijske politike ukazuju na potencijal da se domaća fiskalna pozicija usmjeri u podizanje efikasnosti naše privrede. Iskustva novog odjeljenja za efikasnost SAD, podržanog od strane najvećeg privrednika, najvećeg ekonomskog revolucionara današnjice Ilona Maska i prethodnog protivnika za predsjedničku nominaciju Trumpa (Vivek Ramasvami) su lekcije i iskustva od kojih domaći ekonomski sistem i donosioci odluka mogu imati značajnu korist. Neka nam je srećna krizna, remetilačka i neizvjesna 2025. godina. Godina za koju se očekuje viši nivo životnog standarda, viši nivo dohotka, veća uključenost privrede u efikasnost države.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.