Naše društvo u svakoj krizi, pred svako usvajanje budžeta, pred svaku emisiju obveznica ili trezorskih zapisa u javnom prostoru dobija nove informacije o pitanju dugova naše Republike. Sa ciljem doprinosa ovoj temi motiv kolumne je obogatiti javni prostor i pružiti osnov za debatu o pitanjima dugova.
Najbolji kredit ili dug je onaj koji ne postoji, a ukoliko postoji, važno ga je razumjeti. Razumijevanje pozicije dugova započećemo genezom njihovog nastanka. Davne 1995. godine spoljna zaduženost Republike Srpske je iznosila 21 milion KM. Mala zaduženost pretpostavka je rezultat nepriznatih obaveza po osnovu ino-kredita koji je prostor Republike Srpske imao, a po osnovu 49% teritorije BiH.
Spoljna zaduženost kao jedini dug prema kreditorima je karakteristična do 2007. godine. Tada nastaje unutrašnji dug Republike Srpske. Rođeno je novih 1,7 milijardi KM ukupnog duga. Veličina ovog duga, odnosno fiskalnog šoka iz domena priznatih sudskih presuda po osnovu ratne štete, stare devizne štednje, ali i obaveza prema dobavljačima je iznosila tadašnjih 24% BDP-a. Četvrtina ukupnog kreiranog bogatstva u toj godini.
Ukupna zaduženost u 2006. godini koja je iznosila 21% povećava se na 42,5% BDP-a. Bosna i Hercegovina se trenutno po svojoj konstituciji sastoji iz dva entiteta i Brčko distrikta, a stanovnici naše zemlje su po prirodi inteligentni ljudi. Inteligentni ljudi završavaju svoj posao relativno brže od onih manje inteligentnih pa imaju višak vremena. Tragedija ovih prostora je što se taj višak vremena koristi za međusobna podbadanja.
Tako se često prave komparacije između entiteta, pa je dobro pružiti informaciju koliko je iznosio fiskalni šok u Federaciji BiH. Uvidom u zvanične podatke on je iznosio 1,59 milijardi KM. Ekonomija Federacije BiH je duplo veća od ekonomije Republike, tako da sličan fiskalni šok sljedstveno tome je duplo manji nego šok koji je doživjela Republika. Nakon toga dolazi svjetska ekonomska kriza 2008. godine. Na javne finansije kriza je ostavila kumulativni deficit u periodu 2008-2016. godina u iznosu od 1,7 milijardi KM.
Naš ekonomski sistem je uspio u periodu od 2007. godine do 2016. godine da preživi fiskalni šok, zatim svjetsku ekonomsku krizu 2008. godine pa pad ekonomske aktivnosti 2012. godine i prirodnu nepogodu - poplave 2014. godine. Koliko je za znanja autora ove kolumne, nije zabilježen u istoriji fiskalni šok koji je veći od 20% BDP-a, nakon kojeg dolazi globalna ekonomska kriza koja nije viđena u prethodnih pola vijeka, pa pad ekonomske aktivnosti, pa prirodne nepogode.
Unutrašnji dugovi se stvaraju radi rješavanja unutrašnjih problema poput rješavanja fiskalnih šokova - stara devizna štednja i ratna šteta ili finansiranje budžetskih deficita.
Spoljni dugovi najčešće nastaju radi finansiranja projekata od strane međunarodnih finansijskih institucija koji su najčešće i kreatori domaćeg ekonomskog modela. Najveći dio tih sredstava investira se u infrastrukturu poput puteva, bolnica, vodovodne i komunalne mreže, po tom osnovu u periodu 2000-2019. godine je kreirano 1,9 milijardi KM dodatnog duga iz spoljnih izvora.
Karakteristika ekonomskih sistema koji nemaju dovoljan nivo domaće štednje je da je izvor finansiranja štednja iz drugih zemalja. Ukoliko želimo veće investicije, a imamo nedovoljnu štednju za razliku je potrebno se zadužiti. Kontroverzno je pitanje tretmana održivosti duga, gdje ga jedni posmatraju kao tehnokratsko pitanje, a drugi pitanje umjetnosti tj. umijeća njihovog upravljanja.
Najsveobuhvatniji i trenutno jedan od kvalitetnijih pristupa koriste Svjetska banka i MMF. Na osnovu karakteristika duga u pogledu ročnosti, kamatne stope budžetskog deficita i ekonomskog rasta određuje se pitanje njihove održivosti. Ovaj pristup je sveobuhvatan jer se koristi za gotovo sve države svijeta koje su članice MMF-a u okviru mehanizma koji se poznaje kao "Člana 4 konsultacije" sa MMF-om.
Prema ovom pristupu dug se smatra održivim kada je na dugoročno silaznoj putanji. Dugoročno silazna putanja je pojam koji se vezuje za smanjenje učešće duga u ukupno kreiranom bogatstvu, a koji se mjeri putem nominalnog BDP-a. Održivost duga se veže najvećim dijelom za solventnost države. Solventnost države se posmatra kao odnos plaćenih kamata na dug koji postoji i kreirani ekonomski rast.
Veći ekonomski rast, država je solventnija, a kreirani dug opravdaniji. Saznanje o prosječnom ekonomskom rastu može se steći ukoliko posmatramo posljednjih deset godina prosječnog ekonomskog rasta. Za našu Republiku to je iznosilo u prosjeku 300 miliona KM godišnje. Ovdje je potrebno reći da je u posljednje četiri godine rast iznosio oko 500 miliona KM.
Razlog što se navode ove dvije veličine je što je prva obuhvatila period ekonomskih šokova, prirodnih nepogoda i recesije, što je duži period, a period u posljednje četiri godine je period bez ekstremnih šokova.
Kada posmatramo iznos plaćenih kamata, u prosjeku se kamate plaćaju oko 120 miliona godišnje u prethodnom desetogodišnjem periodu. Na osnovu prethodne dvije veličine Republika može sebi priuštiti nivo duga koji je duplo veći nego trenutni iznos, odnosno nivo duga od 11 milijardi KM, a da ne naruši svoju solventnost. Međutim, pored pitanja solventnosti koje je dugoročnog karaktera, potrebno je na kratak rok obratiti pažnju na likvidnosti duga. Ono što je svakako karakteristika duga je njegova ročnost.
Prosječna ročnost duga Republike je oko 6,7 godina. Kraći rokovi dospijeća prave veći pritisak na likvidnost budžeta, dok duži rokovi dospijeća relaksiraju poziciju likvidnosti. Slijedom ovog zaključka isti je teret pritiska na likvidnost budžeta dug od 60% BDP-a sa prosječnim rokom od šest godina, kao i dug od 100% BDP-a sa rokom dospijeća od 10 godina.
Npr. Argentina je bankrotirala na nivou duga koji je iznosio oko 20% BDP-a. Bankrot je uslijedio usljed izuzetno kratke ročnosti duga - dug je bio kratkoročan, tj. dospijevao je u jednoj godini. Sljedstveno tome na bankrot duga Japana koji iznosi 237% BDP-a niko ni ne pomišlja. Međunarodna praksa i iskustva iznjedrili su jedan pokazatelj koji odslikava pitanje likvidnosti duga i daje odgovor na pitanje izvodljivosti njegovog vraćanje u kratkom roku.
Taj pokazatelj nosi naziv bruto finansijske potrebe. Za finansijska tržišta kakvo je finansijsko tržište Republike Srpske i razvijenost ekonomskog sistema nivo od 5% BDP-a i ispod se smatra niskim nivoom, nivo od 5% do 15% se smatra umjereno rizičnim nivoom, dok se iznos preko 15% smatra nivoom za koji je potreban dodatni nivo pažnje i povećava se vjerovatnoća bankrota duga. Iako analogija nije savršena naučna metoda, interesantno je vidjeti gdje stoje razvijene zemlje i zemlje u razvoju prema učešću duga u BDP-u.
Prema posljednjim podacima, procjena je da razvijene zemlje u 2020. godini imaju nivo duga u prosjeku od 125% BDP-a, dok zemlje u razvoju oko 62% BDP-a. Ova analogija može dovesti do posrednog zaključka gdje smo mi i kako stojimo, ali njoj nije to cilj. Cilj je prikazati kriterij iz Mastrikta koji ukazuje na nivo duga od 60% koji je postao dogma i uzor različitim pravilima o dugu. Ovo pravilo je nastalo jednostavno kao prosjek tadašnjeg stanja učešća dugova zemalja potpisnica Mastriktskog sporazuma.
Kada bi se isti pristup koristio sada, ove zemlje potpisnice sporazuma u Mastriktu imaju trenutni nivo duga koji iznosi u prosjeku 102% BDP-a. Ono što će svakako obogatiti neke naredne rasprave o dugovima je i pitanje koliko novokreirani dug kreira ekonomski rast.
U periodu 2007. godine, kada se pojavljuju unutrašnji dugovi, do 2019. godine ukupni dug Republike je porastao za 2,2 milijarde KM, dok je kreirano bogatstvo koje ekonomski sistem Republike kreira povećano za 3,86 milijardi KM. Odnosno svaka konvertibilna marka novog duga je kreirala 1,7 KM novog ekonomskog rasta. Da li je moglo bolje, drugačije, stvar je lične percepcije čitaoca ove kolumne i stanovnika Republike. Možda je saznanje o ekonomskim sistemima drugih zemalja od pomoći.
Posmatrajući grupe razvijenih zemalja, na 1 dolar novog duga kreirano je 0,4 dolara novog ekonomskom rasta, dok je kod zemalja u razvoju na 1 dolar novog duga kreirano 1,4 dolara novog ekonomskog rasta.
Za kraj ove kolumne korisno je vidjeti kolika je vjerovatnoća bankrota Republike Srpske. Uvid u vjerovatnoću bankrota možemo steći na osnovu činjenice da dug Republike Srpske ima kreditni rejting sa oznakom B. Rejting Republike je špekulativnog ranga. Bilo šta radili ekonomski autoriteti, malo je vjerovatno da ga je moguće popraviti dokle god se ne ukloni visoki geopolitički rizik, takva su jednostavno pravila rejtinga. Zbog toga je ovo potrebno prihvatiti kao činjenicu u kojoj živimo i upravljamo ekonomijom.
Rejting duga Republike ima vjerovatnoću bankrota u zavisnosti od rejting agencije između 1,4% - 2,4% na godišnjem nivou, odnosno 6,7% - 13% koliko iznosi vjerovatnoća bankrota za šest godina. Da li je to mnogo ili nije, stvar je ličnog doživljaja, životnog pristupa, pitanja narativne ekonomiji i naracije o dugovima.
U narednom periodu sa razvojem ekonomije za očekivati je rješavanje i sučeljavanje sa novim fiskalnim šokovima - dug zdravstva, ali i pitanje restitucije, koji se procjenjuju na 30% BDP-a.
Generacija koja dolazi pred sobom će imati izazove koje će rješavati za očekivati je makar malo uspješnije nego generacije prije nje. Ukoliko tako bude, znaćemo da kao društvo napredujemo.
Piše: dr Saša Stevanović, autor knjige Ekonomski život Republike
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.