Zvaničan podatak Republičkog zavoda za statistiku ukazuje da je ekonomski sistem Republike Srpske prošle godine ostvario ekonomsku aktivnost u iznosu od 12,3 milijarde KM. To za prosječnog čitaoca kojeg ne zanima ekonomija ne mora da znači mnogo.
Od koristi je znati da od obima ekonomske aktivnosti zavisi nivo prosječne plate, penzija naših roditelja, borački dodatak onih koji su iznijeli najveći teret stvaranja ovog ekonomskog sistema, majčinski dodatak, nečija stipendija, socijalna pomoć najugroženijim članovima našeg društva, finansijski resursi za naš zdravstveni sistem, nove investicije u infrastrukturu, novi projekti itd. Na osnovu ekonomske aktivnosti ubiru se javni prihodi, od kojih se finansira ili servisira većina prethodno navedenih ključnih aktivnosti u našem društvu.
Osnov ekonomske aktivnosti zavisi od naše privrede. Privreda je godinu završila s većom dobiti, još ćemo malo sačekati da nam Agencija za informatičke usluge saopšti obim te dobiti, ali očekuje se njen snažan rast. Oni koji detaljnije prate kretanje ekonomske aktivnosti mogu primijetiti da je ovo ne samo rekordan nivo ekonomske aktivnosti, nego i da je u posljednjih 10 godina ovo najveći rast. Kada oduzmemo bazni efekat rasta, odnosno pad u godini pandemije, konstatacija ostaje ista. U prošloj godini imali smo rast izvoza za gotovo trećinu.
U prethodnoj godini smo najednom postali konkurentniji, pozitivno je djelovao šok u lancima snabdijevanja, ali i fiskalni i monetarni impuls naših najvećih spoljnotrgovinskih partnera. Privatni sektor za očekivati je imao najveće privatne investicije u posljednjih 10 godina, iako je od avgusta prošle godine prisutna politička kriza i dobijamo informacije da je narušena vladavina prava, povećan nivo korupcije itd. Bez političke krize rezultati bi bili još bolji.
Svaka neizvjesnost utiče negativno na potrošnju, jer se kod naših porodica javlja strah za budućnost, a štednja povećava. Nivo depozita u Republici Srpskoj je povećan za jednu milijardu KM. Prosječna plata je veća za šest odsto. Prethodnih 10 godina su godine krize. Prosječni ekonomski rast od oko 280 miliona KM u prethodnih 10 godina ukazuje na optimističnu vijest da je prethodne godine ekonomski rast iznosio preko jedne milijarde KM, četiri puta veći nego prosječan. Zabilježen je rekordan nivo zaposlenosti.
Ukupno je povećan prosječni broj zaposlenih u Republici Srpskoj za 4.800, od toga u privatnom sektoru za 4.200. Viši nivo zaposlenosti znači viši nivo odgovornosti i potrebu boljeg upravljanja. Prošla godina je godina rasta prihoda u privatnom, ali i u javnom sektoru. Ukupni prihodi u javnom sektoru su porasli za 13%, a u privatnom sektoru banke su imale rast prihoda od 8% i rast dobiti preko 100%. Još nisu sabrani utisci u prethodnoj godini, a zadesili su nas nova neizvjesnost, nova kriza, novi izazov koji treba riješiti.
Trenutni podaci ukazuju da je percepcija nivoa krize na nivou percepcije izazvane pandemijom, a nivo poslovnog i potrošačkog povjerenja u Evropi je sličan onom na početku pandemije. Ova kriza će najviše pogoditi Evropu, našeg najvećeg spoljnotrgovinskog partnera. Iako posljednje projekcije iz marta Evropske centralne banke (ECB) ukazuju da je nivo ekonomske aktivnosti korigovan naniže za 0,5%, očekuje se realni ekonomski rast od 3,7%.
Osim rata u Ukrajini, neizvjesnost povećava i inflacija, za koju se očekuje da u 2022. u Evropskoj uniji iznosi oko pet odsto. Inflacija koja ugrožava životni standard, neizvjesnost u Ukrajini, pandemija koja je već polako zaboravljena - ključni su faktori neizvjesnosti u narednom periodu, na koje treba da pripremimo domaći ekonomski sistem. Republika Srpska u novu neizvjesnost ulazi sa dobrom kondicijom. Upravljanje u krizama je nešto sa čim Republika živi od svog nastanka. Izazovi i problemi se rješavaju.
U društvu postoji značajan resurs u oblasti poljoprivrede, proizvodimo pet puta više mlijeka nego što nam treba, pšenice proizvodimo dovoljno za prehranu stanovništva, krompira takođe. Koliko struje potroše privreda i stanovništvo - toliko i izvezemo. Budućnost pripada društvima koja su energetski nezavisna i koja imaju višak energije. Do 2040. godine globalna tražnja za energijom će se povećati za četvrtinu.
Iskorištena je trećina energetskog potencijala Republike u oblasti hidroenergije. Republika Srpska ima energetski potencijal za najmanje još jednu elektroprivredu, odnosno četiri miliona stanovnika sa sadašnjim stepenom razvoja. Obradivog zemljišta ima tri puta više nego prosječni stanovnik Evrope ili svijeta. Koristimo oko 50% kapaciteta. Modernom poljoprivrednom proizvodnjom možemo prehraniti osam miliona stanovnika. Preko 95% domaćinstava ima sopstvenu nekretninu. U Republici Srpskoj trenutno mladih u dobi 15-24 godine ima preko 100.000. Ako posmatramo rezultate u 2021. godini ukupno je bilo zaposleno oko 279.000 ljudi, zvanično, koji su prosječno godišnje radili 2.000 časova. Republika Srpska je na stvaranje ekonomskog bogatstva utrošila 560 miliona časova rada. Prema posljednjim podacima, Republika Srpska ima 33.000 poslovnih subjekata. Kada bi svaki poslovni subjekat stipendirao sa 150 KM mjesečno četiri mlada čovjeka, koji bi samo za dva časa dnevno pomagali u obavljanju poslova tih subjekata, ukupan trošak za ekonomski sistem bio bi oko 180 miliona KM, a svi mladi bi bili uključeni na tržište rada. Time bismo angažovali dodatnih 50 miliona časova rada, što na istom nivou razvoja povećava nivo ekonomske aktivnosti za 10%. Ako je nivo ekonomske aktivnosti u 2021. godini iznosio 12,3 milijarde, to je dodatnih 1,2 milijarde ekonomskog rasta. Po tom osnovu to je najmanje 500 miliona više javnih prihoda, čiji dio se može iskoristiti za podršku ovom programu i mnogim drugim. Još jedan resurs našeg sistema je angažovanost radno sposobnog stanovništva na tržištu rada. Prosječna aktivna radna snaga u Republici Srpskoj je na nivou 50% radno sposobnog stanovništva. Prosječna aktivna radna snaga su zaposleni i nezaposleni. Ako je zaposlenih, prema posljednjim podacima, bilo 279.000, a nezaposlenih 76.000, onda je naše aktivno stanovništvo 355.000. Prosjek aktivnog stanovništva u EU je oko 70% radno sposobnog stanovništva. Samo po tom osnovu resurs kojim raspolažemo je dodatnih 100.000-150.000 potencijalno zaposlenih, što je dodatnih 250-300 miliona časova rada.
Republika Srpska ima neiskorišten potencijal u kapitalu: zemlji koja se ne obrađuje, prosječnoj neiskorištenosti poslovnih kapaciteta kojima raspolažemo, ljudima - mladima od 15-24 godine, ljudima koji nisu aktivno uključeni na tržište rada. Postoji energetski potencijal koji može obezbijediti potreban energetski resurs za pokretanje bilo kojeg oblika poslovanja i privređivanja. Vrlo lako je moguće da nivo ekonomske aktivnosti Republike do 2030. godine bude 22-23 milijarde KM, duplo viši nego 2020.
Prošle godine napravljen je značajan iskorak od milijardu KM ka tom cilju. Ove godine pokazatelji ukazuju da će biti ponovljen isti obrazac kretanja ekonomije, vjerovatno i bolji. Napravljena je emisija obveznica u inostranstvu i u ekonomski sistem je ubrizgano 777 miliona KM dodatnog novca. Dosta je polemike bilo o ovoj emisiji. Kako sada stvari stoje, samo po osnovu inflacije u 2022. godini javni prihodi u Republici Srpskoj će biti veći za oko 330 miliona KM. Kolege ekonomisti će s pravom postaviti pitanje da li će razlika u inflaciji kod nas i u Evropi dovesti do pada naše konkurentnosti, ali realni efektivni devizni kursevi pokazuju suprotan trend u prethodnih 10 godina, konvertibilna marka je u prosjeku jača za 10%. Prema osnovnom scenariju projekcija ECB-a može se očekivati da će u naredne tri godine, u periodu 2022-2024, inflacija u Evropi iznositi tri odsto. Polazeći od nivoa ekonomskog rasta u 2021. godini, samo po osnovu inflatornih očekivanja koje baziramo na projekcijama ECB-a u Republici Srpskoj nivo ekonomije biće viši za devet odsto u posmatranom periodu, što podrazumijeva viši nivo javnih prihoda za oko 450 miliona KM. Prema istim projekcijama nivo realnog ekonomskog rasta u prosjeku će iznositi 8,1% u Evropskoj uniji, što podrazumijeva dodatnih 400 miliona javnog prihoda ukoliko se postigne rast kod nas kao u Evropi.
Ovoj procjeni se može prigovoriti da naš ekonomski sistem neće imati taj nivo ekonomskog rasta, što se opet može razložiti detaljnije i u pomoć pozvati činjenicu da je u posljednjih 15 godina nivo ekonomskog rasta Republike u prosjeku bio oko dva odsto veći, i od 15 godina 12 godina je u Republici Srpskoj bio veći nego u EU. Vjerovatnoća je na strani Republike i hrabrost je kladiti se protiv nje u prošlosti, sadašnjosti, ali i budućnosti. Sljedeće što je potrebno razmatrati je solventnost duga, pošto likvidnost u pogledu projekcija s velikom dozom vjerovatnoće neće biti problem, pogotovo ukoliko u obzir uzmemo činjenicu da je u posljednjih 10 godina rast novčane mase u BiH iznosio 1,7 milijardi prosječno i nikad nije pao od 1997. godine, od kada se mjeri. Novca će biti, samo je pitanje cijene. Kada govorimo o solventnosti duga, istorija nas uči, a iskustvo potvrđuje, da je odnos plaćenih kamata i ekonomskog rasta najbolje mjerilo. U 2021. godini rast je iznosio oko 1,1 milijardu KM, a plaćene kamate su iznosile oko 142 miliona KM na ukupan dug od 6,15 milijardi KM. Odnos ekonomskog rasta i plaćenih kamata je 8:1. U posljednjih 10 godina prosjek ekonomskog rasta i plaćenih kamata je iznosio 2,5:1. Što je veći odnos ekonomskog rasta i plaćenih kamata - bolja je solventnost. Još jedan podatak vrijedan pažnje je odnos duga i ekonomske aktivnosti. U 2020. godini odnos ekonomske aktivnosti mjeren BDP-om i nivo ukupnog duga Republike je iznosio 52,41%, a u 2021. odnos je 50,1%. Ekonomski sistem Republike je smanjio učešće duga u 2021. godini, što će se takođe nastaviti u 2022, pa se može očekivati nivo od 45%. Od ukupno 183 zemlje, ekonomski sistem Republike je u trećini zemalja koje su smanjile svoj dug. Kada govorimo o dugu, ovdje se u obzir ne uzimaju depoziti koje posjeduju javne institucije, a zaključno sa 31. decembrom 2021. godine iznos je značajan i kreće se oko 1,5 milijardi KM ili 12% BDP-a. Pozicija javnih finansija je zadovoljavajuća i najbolja je od 2010. godine kada se poredi odnos likvidnih sredstava javnih institucija i ukupnog duga. Rast javnih prihoda na strani indirektnih poreza koji obuhvataju najvećim dijelom potrošnju, a koji su veći za prva tri mjeseca ove godine u odnosu na tri mjeseca prethodne za gotovo trećinu, potvrđuje tu tezu. Pred nama su novi izazovi nove krize. Predložene su različite mjere, a od naročitog interesa svakako je povećanje plata i penzija za po 10%. Imajući u vidu dobre rezultate iz prethodne godine, stvoren ekonomski rast, kada bi se ukupni fondovi plata i penzija povećali za po 10% na godišnjem nivou to iznosi dodatnih oko 480 miliona KM. To je u nivou ekonomske štete od inflacije od sedam odsto godišnje na privatnoj potrošnji. To je impuls za dodatnih 480 miliona KM potrošnje, nova agregatna tražnja, viši nivo ekonomske aktivnosti. Samo po tom osnovu BDP će biti veći za pola milijarde KM. Izvodljivost te mjere zavisi od nivoa ekonomske aktivnosti ne samo u 2022. nego i u 2023. godini. Sudeći po prethodnom iskustvu, po predloženim mjerama, prema neizvjesnosti koja nas čeka, možemo očekivati ekonomski rast u 2022. godini od najmanje 1,4 do 1,7 milijardi, odnosno nivo ekonomije od 14 milijardi KM. Trećinu tog rasta dugujemo predloženoj mjeri. Rast od milijardu i 500.000 KM je veći nivo javnih prihoda od najmanje 600 miliona KM. Ove mjere stvaraju osnove za dodatne mjere diskrecionog oblika po potrebi da se i ostalim segmentima društva pomogne ukoliko potrebe to ukazuju. Naše društvo je društvo krize i problema - ako probleme posmatramo kao šanse onda postajemo društvo šansi. Vrijeme pokazuje kako koristimo naše šanse, potencijal postoji u kapitalu, ljudima, segmentima koji se mogu popraviti. U 2021. godini pobijedili smo projekcije različitih međunarodnih aktera, pobijedili smo najviše sebe. Bolje smo društvo u ekonomskom smislu nego što smo bili, a razlika između onog što smo bili i onoga što ćemo biti je u strahu. Ukoliko pobijedimo strah, onda smo pobjednici, onda napredujemo, nemoguće postaje moguće.
(Dr Saša Stevanović je autor knjige "Ekonomski život Republike Srpske")
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.