Već je poodmaklo vrijeme od punoljetstva Opšeg okvirnog sporazuma za mir u BiH, odnosno Dejtonskog mirovnog sporazuma (DMS), jednog od najboljih i čvrstih međunarodnih sporazuma postignutih u novijoj svjetskoj istoriji.
Njegova dvodecenijska primjena potvrđuje da su njime ostvarena dva osnovna zahtjeva: prvo, bez odlaganja su zaustavljeni ratni sukobi, i drugo, uspostavljana su dejtonska rješenja kojima je obezbijeđena dugoročnija stabilizacija.
DMS-om je uspostavljen održiv ustavno-pravni i politički okvir. Njegovo eventualno mijenjanje mora poštovati međunarodnim pravom ustanovljenu i opšteprihvaćenu pravnu maksimu pacta sund servanda, prema kojoj se svi moraju pridržavati i sprovoditi međunarodne ugovore u dobroj vjeri, a ne mijenjati ih. Njegova eventualna zamjena bilo kakvim drugim aktom ili stavljanje van snage, podrazumijeva vraćanje opštim principima međunarodnog prava ili na akte više hijerarhije. Stoga su neophodna sva pravna i politička sredstva za očuvanje dejtonske konstitucije države. To je moguće samo saglasnošću svih učesnika u njegovom postizanju i potpisivanju. Raspadom SFRJ došlo je do stvaranja novih država na teritoriji ove federalne države. Nije bilo dovoljno iskrenosti da se usvoji bilo koji od ponuđenih dokumenata koji su se odnosili na budući državnopravni status BiH u okviru ranije jugoslovenske federacije, kao tada jedinog subjekta međunarodnog prava. I Badinterovo tumačenje tadašnjeg ustava bilo je pogrešno, a ni rezultat referenduma ni u kom slučaju nije izrazio volju svih naroda BiH da konstituišu Republiku BiH kao nezavisnu državu, što je bila izvorna greška upravo Badinterove komisije, koja je to objavila u svom prvom mišljenju prije priznavanja BiH. Praktično, BiH nije bila država, njeno stanovništvo obrazovalo je tri zajednice, politički i teritorijalno odvojene, a ne jednu, tako da je njena ranija organizovana politička vlast morala doživjeti slom. Međunarodno priznanje novostvorenog državotvornog bosanskohercegovačkog dijela ranije federalne jedinice imalo je samo deklarativno, a ne konstitutivno značenje. Tako je disolucija Jugoslavije uticala na disoluciju procesa u BiH.
Republika Srpska je pravno i faktički nastala 1992. godine kao izraz volje srpskog naroda s ciljem da osigura pravo da samostalno odlučuje o svojoj sudbini, o svom političkom, ekonomskom, kulturnom i svakom drugom razvoju, odnosno o svim suštinskim pitanjima važnim za život naroda, a njeno postojanje definitivno je utvrđeno DMS-om. Republika Srpska, stvorena voljom srpskog naroda u BiH, ovim međunarodnim aktom prihvaćena je od međunarodne zajednice kao njena državotvorna jedinica.
DMS-om je nastavljen međunarodnopravni kontinuitet BiH, ona je ostala članica UN-a i drugih međunarodnih oraganizacija, ali sa drugačijom unutrašnjom strukturom u odnosu na prethodnu državu. U ustavnopravnoj teoriji i praksi nije uobičajeno da se države članice, bez obzira na njihov status i stepen samostalnosti, nazivaju entitetima. BiH je time uspostavljena kao složena država koju čine dva državotvorna entiteta. Komparativnom analizom može se zaključiti da entiteti imaju dva različita politička, pravna i ekonomska sistema, unutrašnji suverenitet, liniju razgraničenja, ustavotvornu, zakonodavnu, izvršnu, upravnu i sudsku vlast, državna obilježja i sve ono što državu čini državom na unutrašnjem planu, imajući i značajnu nadležnost na međunarodnom planu. Stoga, prema svom ustavnom položaju u okviru BiH, Republika Srpska je nosilac unutrašnjeg, a dijelom i međunarodnog suvereniteta i ima pravo na samoorganizovanje, odnosno da samostalno ustanovljava strukturu i organizaciju, strukturu i funkcionisanje svoje vlasti.
Međutim, i dalje se nastavljaju antidejtonske, neustavne i vaninstitucionalne tendencije, posebno pritisci na organe i institucije Republike Srpske. Zato je opravdano da ona, u cilju zaštite svog teritorijalnog integriteta, političkog subjektiviteta i očuvanja entitetskih i nacionalnih interesa naroda, preduzima institucionalna, politička i demokratska sredstva.
Federacija BiH, nastala na osnovu Vašingtonskog sporazuma, sklopljenog prije Dejtonskog mirovnog sporazuma, ima složen oblik ustavnog uređenja, jer se sastoji od deset kantona. Neracionalnost organizacije i nefunkcionalnost njenih organa vlasti ogleda se u asimetričnosti i postojanju velikog broja izvršnih i upravnih organa. Nekritički se pristupa Vašingtonskom sporazumu, kojim je zaustavljen sukob između bošnjačkog i hrvatskog naroda.
Neophodno je postići optimalnu mjeru između onoga što predstavlja poseban interes svakog konstitutivnog naroda i zajednički interes svih naroda i građana u BiH. O tome se mora odgovor naći u njoj samoj. Sve odluke moraju se donositi primjenom postojećih mehanizama odlučivanja, uz zaštitu entitetskih i vitalnih nacionalnih interesa konstitutivnih naroda, građana i ostalih (dejtonska rješenja, ustavnopravni model države i društva, Reformska agenda, sprovođenje presuda u predmetu "Sejdić i Finci protiv BiH"). Sve to, kao i ustavna reforma su mogući samo saglasnošću svih strana, jer sve do sada činjeno bilo je nedobronamjerno, često i utopističko, pretpostavljalo je neostvarivu državu, narušavalo dejtonska rješenja, tražilo ukidanje entiteta, unitarizaciju države, centralizaciju vlasti i stvaranje jednog državotvornog naroda.
Ravnopravnost entiteta, ostvarivanje njihovih ustavnih nadležnosti i dosljedno poštovanje načela o podjeli nadležnosti između zajedničkih organa i entitetâ je ključno pitanje organizacije, strukture i funkcionisanja države. Neophodno je zaustaviti dalji prenos nadležnosti, zahtijevati vraćanje prenesenih nadležnosti i ukinuti ustavni institut "dodatne nadležnosti". Prenos nadležnosti je moguće vršiti jedino promjenama Ustava.
Evropske integracije zahtijevaće i određenu dogradnju ustavnopravnog uređenja BiH. Ali, to podrazumijeva da se država i društvo stabilizuju i učvrste, posebno ustavni poredak na dejtonskim rješenjima, što znači da BiH ostane složena i da su entiteti državotvorne jedinice bez kojih ona ne bi mogla ni opstati niti funkcionisati kao država, odnosno državna zajednica.
I opstajanje i funkcionisanje BiH mora uvažavati njenu multinacionalnu, multikulturalnu i multikonfesionalnu osobenost, istoriju i tradiciju, entitetsku zastupljenost i glasanje i mehanizme zaštite vitalnog nacionalnog interesa. Ovi principi su ustavnopravno obavezujući, na njima se zasnivaju institucionalna organizacija, struktura i funkcionisanje ukupnog društva i države Bosne i Hercegovine. Antidejtonske, neustavne i vaninstitucionalne inicijative moguće je prevazići samo ukoliko se svako pridržava dejtonskih rješenja, ustava i zakona.
Potrebne su nove inicijative, rješenja i akcije (Reformska agenda), kojima je u središtu čovjek, njegov socijalni i materijalni položaj i sigurna budućnost. Zajedno bi trebalo da rade politika, nauka i struka, državni organi, akademske institucije i nevladin sektor.
Ali, u kontinuitetu prisutno je pitanje - ako je put evropskih integracija popločan samo "nametnutim aktima", tutorstvom i ultimatumima - kakav je, i da li je to pravi put. Pogotovo što su na djelu protektorat međunarodne zajednice, tri odvojena društva, tri različita sjećanja i tri vizije koje je skoro nemoguće uskladiti.
Ovakva uloga međunarodne zajednice nije dovela do uspjeha. Međunarodni protektorat odavno je iscrpljen i postao je kočnica razvoju ove zemlje. Intervencionizam, posredovanje i arbitraža međunarodnih predstavnika više nisu potrebni i kočnica su preuzimanju odgovornosti domaćih snaga i ukupnim demokratskim procesima.
Već dvadeset godina ova država je bez očekivanog pomirenja i povjerenja i bilo kakvog napretka, pretežno funkcionišući pod međunarodnom upravom, bez ustavnog osnova i bilo kakve odgovornosti.
Ova država i društvo mogu opstati i biti partner demokratskim državama i narodima ukoliko se zasniva na načelu ravnopravnosti dva entiteta i tri konstitutivna naroda. Očuvanje i sprovođenje dejtonskih rješenja, što je obaveza i odgovornost i domaćih i međunarodnih subjekata, uz veće ili manje teškoće - moguće je.
Nasuprot tome - može da ostane samo to da smo u prethodne dvije decenije gradili kuću, ali nismo stvorili dom.
Autor je redovni profesor ustavnog prava
Dvadeset godina od potpisivanja Dejtonskog sporazuma
Povodom 20 godina od potpisivanja Parisko-dejtonskog mirovnog sporazuma, "Nezavisne novine" će nekoliko puta sedmično objavljivati prigodne kolumne.
Namjeravamo da otvorimo prostor različitim ljudima koji su u to vrijeme imali ili danas imaju važnu ulogu u razvoju BiH. Od priloga koji budu objavljivani napravićemo prigodnu knjigu, koja će biti objavljena uoči velike konferencije posvećene Dejtonu, koju ćemo organizovati 19. septembra 2015. godine u Banjaluci, a na koju su pozvani ključni akteri Dejtonskog sporazuma i poslijeratnog razvoja BiH.
Podršku održavanju ove konferencije dali su svi značajniji međunarodni i domaći faktori.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.