Ove godine obilježavamo 20. godišnjicu Opšteg okvirnog sporazuma za mir u BiH - Dejtonskog mirovnog sporazuma (sporazum).
Sporazum se sastoji od niza složenih ugovora koji obuhvataju širok spektar vojnih, civilnih i političkih pitanja, uključujući Ustav BiH, koji je sadržan u Aneksu 4. Ugovori koje je proizveo sporazum imali su za cilj ne samo da zaustave tragičan građanski rat, nego i da uspostave dugotrajnu strukturu održivog političkog sistema u BiH.
Autori i strane sporazuma dobro su znali da je BiH, od svih bivših jugoslovenskih republika, jedinstvena po tome što je dom trima sasvim kohezivnim i po naciji i vjeri različitim narodima. Sporazum je sačinjen na osnovu ranijih prijedloga koji su iznošeni tokom nekoliko godina, počevši od predratnog Karingtonovog i Kutiljerovog plana, koji je Alija Izetbegović prvo prihvatio, a zatim odbio. Uslijedili su Vensov i Ovenov plan, Ovenov i Stoltenbergov plan i plan Kontakt grupe. Svi su počivali na istoj formulaciji decentralizovane unije država sa bitnim garancijama podjele vlasti. Smatralo se da je to neophodno za održiv mir i funkcionisanje unije tri naroda sa velikim međusobnim nepovjerenjem, koje vuče korijen iz njihovih istorijskih iskustava.
Fundamentalna razlika tri konstitutivna naroda u odnosu prema sporazumu, koji se sastoji od obavezujućih međunarodnih ugovora kojima je uspostavljena BiH i dalje predstavlja najozbiljniju prepreku sa kojom se BiH suočava u izgradnji prosperitetnog i uspješnog doma za sve građane. Budućnost BiH zavisi od promjene kursa radi vraćanja na ono što je tako mudro zamišljeno. Dvadeset godina kasnije važno je ne samo obilježiti mir koji je ovaj sporazum donio Bosni i Hercegovini, nego i ponovo se obavezati na realizaciju političkog sistema koji je on uspostavio.
Taj politički sistem uspostavljen Dejtonskim ustavom nastao je iz činjenice da dugoročna stabilnost BiH zavisi od entiteta sa širokom autonomijom i snažnih ustavnih mehanizama zaštite za sva tri konstitutivna naroda od rizika diskriminacije ili povrede od strane drugog ili oba konstitutivna naroda. Decentralizovani sistem vlasti uspostavljen sporazumom promoviše funkcionalnu vlast uz svođenje političkog konflikta na najmanju mjeru. Nažalost, sporazum se ne poštuje.
Nezakonite promjene ustavne strukture - za koje se zalažu bošnjački politički lideri, a podržava ih prisila koju, suprotno pravu, sprovodi visoki predstavnik putem svojih odluka - dovele su upravo do onih problema koji se sporazumom sprečavaju.
Vladavina prava i pravda ozbiljno su oslabljene, na načine suviše brojne da bi se ovdje naveli. Jedan ozbiljan primjer su Sud BiH i Tužilaštvo BiH - institucije koje je nametnuo visoki predstavnik suprotno Ustavu BiH, koji je sudsku vlast dao entitetima. Od svog osnivanja Sud BiH i Tužilaštvo BiH ispoljavaju obrazac diskriminacije srpskih žrtava ratnih zločina, ali i postupanja prema željama bošnjačke Stranke demokratske akcije.
Međunarodna krizna grupa kritikovala je Tužilaštvo zbog neprocesuiranja nekih od najužasnijih ratnih zločina nad Srbima. Čak je i zamjenik šefa američke misije Nikolas M. Hil u jednom blogu koji je objavio u julu ove godine primijetio da se "generalno smatra da je glavni tužilac pod velikim uticajem bošnjačkih političkih snaga" i da postoje "pritužbe da Tužilaštvo ima previše tvrdokornih sljedbenika SDA". Sarajevski "Bosnia Times", analizirajući da li Tužilaštvo može da se "dokaže kao nezavisno i nepristrasno" podizanjem optužnice protiv bošnjačkih generala tvrdi: "Pitanje je samo smije li zatražiti i hoće li dobiti politički 'blagoslov' vladajućih bošnjačkih struktura. Taj blagoslov će prvo biti zatražen od Bakira Izetbegovića".
Od 7.480 poginulih srpskih civila, Sud BiH izrekao je pravosnažnu osuđujuću presudu za svega 10 stradalih. Ova povreda vladavine prava i pravde, naravno, stvorila je ozbiljnu prepreku pomirenju.
Pored toga, množenje institucija na nivou BiH i potrošnja koja se za njih vezuje doveli su do nevjerovatnog rasipništva. U svom izvještaju iz 2014. godine Krizna grupa smatra da se "ovaj obrazac međunarodno sponzorisane izgradnje države bez opšteg lokalnog prihvatanja stalno ponavlja. Proizvedena je 'poplava' novih agencija, od kojih mnoge imaju prostorije i zaposlene, ali ne i jasne zadatke, tako da rade malo ili ništa". Budžet institucija BiH porastao je sa 281 milion KM u 2000. godini na 1,564 milijarde KM u 2015. godini.
Kretanje ka efikasnoj upravi koja počiva na vladavini prava zahtijevaće preraspodjelu organa između entiteta, kantona i zajedničkih institucija na nivou BiH radi usklađivanja s Ustavom BiH. To je neophodno da bi se poništile posljedice nezakonitih postupaka koje je, godinama nakon Dejtona, visoki predstavnik, putem izmešetarenih "bonskih ovlašćenja", preduzimao s ciljem centralizovanja države i uspostavljanja novih organa na nivou BiH suprotno Ustavu.
Pored nametanja zakona, visoki predstavnik kaznio je, van suda, veliki broj nosilaca funkcija, bez ikakvog procesa ili mogućnosti žalbe.
Nezakonitost prisvojenih diktatorskih ovlašćenja visokog predstavnika jasna je svima koji su pročitali njegov strogo ograničen mandat iz Aneksa 10. Dejtonskog sporazuma ili svima koji su upoznati sa građanskim i političkim pravima građana iz Ustava Bosne i Hercegovine i međunarodnih konvencija. Bivši britanski ambasador u BiH Čarls Kroford, koji je pomogao u kreiranju bonskih ovlašćenja, napisao je: "Koliko vidim, bonska ovlašćenja nemaju nikakav stvaran pravni osnov. Izrodila su se u međunarodno političko blefiranje u igri moći, koju su visoki predstavnici uzastopno umotavali u pravnički jezik da bi cijela stvar izgledala impozantno i neizbježno".
Vladavina prava nalaže da se ova centralizacija poništi, a ustavna struktura BiH poštuje. Međutim, čak i nezavisno od vladavine prava, entitetske nadležnosti moraju se vratiti entitetima iz čisto praktičnih razloga efikasne i djelotvorne vladavine. Decentralizovana struktura uspostavljena Dejtonskim ustavom podrazumijeva funkcionalnu vlast uz svođenje političkog konflikta na najmanju mjeru.
Međutim, ova pažljivo koncipirana struktura se ne poštuje. Centralizacija nadležnosti na nivou BiH, koju je izvršio visoki predstavnik, sabotirala je dejtonski koncept. Forsiranjem da se odluke donose na najkontroverznijem mogućem nivou, centralizacija je maksimalno povećala razdor i disfunkcionalnost BiH. Jednostavno rečeno: nezakonite promjene dejtonske strukture učinile su BiH gorom, a ne boljom.
To je ono što smo dobili kroz intervencionizam međunarodne zajednice, zbog čega je BiH daleko od uspješne zemlje. Nivo unutrašnjeg dijaloga i razumijevanja nije unaprijeđen. Sistem raspodjele nadležnosti između različitih nivoa vlasti je iščašen, a administrativna struktura na nivou BiH preskupa i vještački nagomilana, kroz spomenuti intervencionizam.
To je sasvim suprotno intenciji Dejtonskog sporazuma, koji je prepoznao potrebu za krajnje decentralizovanom strukturom sa širokim ovlašćenjima entiteta i kantona. I dok se institucionalna struktura značajno promijenila i "odlutala" od osnovne ideje samog sporazuma, nije se promijenila stvarnost zbog koje se i pribjeglo decentralizaciji zemlje prilikom njenog kreiranja.
Isto tako, bitno je da se prisjetimo da decentralizacija, kao unapređenje vladavine, nije svojstvena samo BiH. Opšta praksa u mnogim drugim dijelovima Evrope tokom proteklih 30 godina je praksa decentralizacije i prenošenja ovlašćenja na niže nivoe. Dvadeset godina nakon Dejtona krajnje je vrijeme da sve strane sporazuma podrže, a ne podrivaju, njegovu punu primjenu. U tome leži ključ budućnosti Bosne i Hercegovine.
Autor je premijerka Republike Srpske
Dvadeset godina od potpisivanja Dejtonskog sporazuma
Povodom 20 godina od potpisivanja Parisko-dejtonskog mirovnog sporazuma, "Nezavisne novine" nekoliko puta sedmično objavljuju prigodne kolumne.
Namjeravamo da otvorimo prostor različitim ljudima koji su u to vrijeme imali ili danas imaju važnu ulogu u razvoju BiH. Od priloga koji budu objavljivani napravićemo prigodnu knjigu, koja će biti objavljena uoči velike konferencije posvećene Dejtonu, koju ćemo organizovati 19. septembra 2015. godine u Banjaluci, a na koju su pozvani ključni akteri Dejtonskog sporazuma i poslijeratnog razvoja BiH.
Podršku održavanju ove konferencije dali su svi značajniji međunarodni i domaći faktori.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.